3.4. CJG. Wstęp do charakterystyki dzwonów

Cały zespół składa się z 37 dzwonów, wliczając brakujący dzwon, który zaginął. Obejmuje więc trzy pełne okrawy chromatyczne i kolejny dźwięk oktawy następnej, a więc: od cis¹ do cis⁴. Dzwony mają kolejne numery od największego (nr 1) do najmniejszego (nr 36). Największy dzwon w zespole określa się mianem „bourdon”. Bourdon częstochowski ma 140 cm średnicy i waży ok 1650 kg. Dzwon najmniejszy ma 23 cm średnicy i waży ok. 10 kg. Bourdon jest zawsze uważany za najważniejszy dzwon carillonu. Jego wielkość decyduje o tonażu całego zestawu, świadczy też o hojności fundatora. Mimo że instrument częstochowski nie należy do dużych czy nawet średnich, to jednak umożliwia wykonanie praktycznie wszystkich popularnych melodii i znacznej ilości koncertów pisanych specjalnie dla tego typu instrumentów. Gwoli ścisłości należy tu zaznaczyć, że współczesne XXI-wieczne carillony mogą składać się z 77 dzwonów, tj. obejmują 6 i pół oktawy chromatycznej. Obecnie najbardziej popularne są na świecie carillony średnie o zakresie od czterech do czterech i pół oktawy, a więc złożone z 48 do 54 dzwonów. Należy tu przy okazji wspomnieć o carillonie Rockefellera w Riverside Church w Nowym Jorku. Jest to ponadsześciooktawowy wielki instrument składający się z 74 dzwonów. Jego bourdon ma 311 cm średnicy i waży 18,5 tony (!). To największy carillonowy dzwon świata. Ale wróćmy do Częstochowy.

Dekoracje na częstochowskich dzwonach są bardzo starannie zaprojektowane i wykonane. Składają się na nie inskrypcje, ornamenty i plakiety. Piętnaście dzwonów , licząc od największego, ma swoje imiona. Badający dzwony autorzy tej pracy byli pod dużym wrażeniem, oglądając ich wystrój. Zdobnictwo zostało bowiem dopracowane w najdrobniejszych szczegółach, a rozmieszczenie i charakter dekoracji okazały się typowe dla najlepszych kościelnych dzwonów. Inskrypcję w języku łacińskim umieszczono na szyi klosza między wypukłymi wałeczkami. Napis otaczają dodatkowo od góry i od dołu delikatne ornamenty. Na niektórych dzwonach otaczający napis ornament przybiera inną, bardziej misterną postać. Na mniejszych dzwonach ornament występuje tylko pod napisem lub pojawia się u dołu klosza, tuż nad wieńcem.

Inskrypcja łacińska występuje na większości dzwonów. Nie mają jej tylko dzwony najmniejsze. Jej treść, identyczna dla wszystkich dzwonów, zawiera informacje o ich wykonawcy i roczną datę odlewu. Brzmi ona następująco: Me fudit Mechliniae Jos. Gonthier *AD*MCMIV*, co można przetłumaczyć: Odlał mnie Jos. Gonthier w Malines Roku Pańskiego 1904. Znaki datowania przedzielono trzema ozdobnymi liliami, symbolami Trójcy Świętej. Poproszony o opinię na temat kształtu liter historyk – dr Mieczysław Rokosz z Krakowa, stwierdził, że zastosowane liternictwo stanowi manierystyczną grafię gotyckiej minuskuły z uncjalną majuskułową pierwszą literą M oraz literami J, G, A i D wewnątrz napisu. Tego typu kształt liter dobrze koresponduje z tamtym czasem, kiedy to w końcu XIX i na początku XX wieku tzw. neostyl był powszechny w sztuce i architekturze.

*Łacińska inskrypcja „Me fudit Mechliniae Jos. Gonthier ADMCMIV *”*

Głównym akcentem dekoracji dzwonów jest plakieta z ukrzyżowaniem, wykonana bardzo realistycznie. Zwraca uwagę sugestywna i pełna bólu twarz umęczonego Jezusa. Po przeciwległej stronie klosza umieszczono plakietę ze świętym, którego imię nosi dany dzwon. Plakiety znajdują się na dzwonach od numeru 1 do 15, gdyż jak już wcześniej wspomniano, tylko te dzwony mają imiona. Plakiety mają przeważnie wysokość 180 mm i szerokość 130 mm, ale na dzwonach największych są większe. Plakieta na dzwonie numer 1 ma wysokość 253 mm i szerokość 150 mm. U dołu każdej z plakiet na rozłożonej zwisającej nieco wstędze umieszczono imię świętego, patrona dzwonu. Mniejsze, bezimienne dzwony mają plakiety z krzyżem znacznie uproszczone, bez postaci Jezusa. Na kilku z nich pojawiają się jednak wizerunki świętych, ale bez podpisu, zatem ich rozpoznanie napotyka trudności. Być może w czasie konsekracji imiona nadano też kilki innym dzwonom. Brak na nich plakiet z jakąkolwiek informacją uniemożliwia jednak rozpoznanie tej kwestii. Być może w starych dokumentach klasztornych znajdują się jakieś informacje na ten temat i kiedyś sprawa się wyjaśni. Dzwony najmniejsze zostały skromniej udekorowane. Nie posiadają inskrypcji ani plakiet, ponieważ na ich powierzchni nie ma zbyt dużo miejsca. Dolna część klosza (wieniec) każdego dzwonu ozdobiona jest biegnącymi dookoła wałeczkami. W zależności od wielkości dzwonu może ich być od 3 do 9. Są one umieszczone bezpośrednio na wieńcu lub dodatkowo jeszcze ponad nim.

Koncepcja całej dekoracji okazuje się zatem czytelna i w zasadzie jednolita dla wszystkich dzwonów. Delikatna w części dolnej klosza, przechodzi w efektowne plakiety w części środkowej i kończy się w części górnej (szyja) inskrypcją ujętą w wyraziste ornamenty. Oczywiście dzwony mniejsze nie mają plakiet i inskrypcji, ale nie odbiera im to efektownego wyglądu.

W kolejnych wpisach omówione zostaną plakiety z wizerunkami świętych umieszczone na pierwszych piętnastu dzwonach, którym imiona nadano w czasie konsekracji. Plakiety to najbardziej charakterystyczne elementy dekoracyjne częstochowskich dzwonów. Skrótowy opis każdej z plakiet ze świętym pozwoli lepiej zrozumieć, dlaczego właśnie ich imiona nadano dzwonom.

Z charakterystyką dzwonów można zapoznać się, korzystając z opcji szybkiego dostępu, poprzez kliknięcie w odsyłacze z przyporządkowanym numerem danemu dzwonowi, znajdujące się poniżej. Specyfikacje otworzą się w nowej karcie.