„Dźwięk z przeszłości”. Rekonstrukcja średniowiecznego dzwonu (sygnaturki) z klasztoru cysterskiego pw. NMP i św.Piotra w Łeknie. Andrzej M. Wyrwa

W trakcie badań wykopaliskowych na stan. Ł3 w Łeknie (gm. Wągrowiec, woj. poznańskie) w wykopie XXXVIII w roku 1999 odkryto ślady pracowni ludwisarskiej usytuowanej ok. 13 m od północno zachodniej części fasady zachodniej kościoła cysterskiego fazy A2 (ryc. 1.). Była ona wkopana w warstwy grodowe. Terenowe badania nad tym obiektem w ramach Ekspedycji Archeologiczne „Łekno” IH UAM w Poznaniu [1] prowadzono w latach 1999-2001. Prowadził je pan Tomasz Kasprowicz. W ich trakcie w południowo-zachodnim narożniku wykopu odsłonięto i szczegółowo przebadano pięć obiektów (ob. 1 – 5) ze śladami „świadczącymi o cieplnej obróbce brązu”, fragmentami przepalonej gliny, w tym z fragmentem kanału spustowego brązu oraz drobnymi grudkami tego surowca (Kasprowicz 2006, s. 187–200).

Głównymi elementami związanymi z pracownią ludwisarską były obiekty nr 2 i 3. Obiekt nr 2 stanowił wydłużoną na „osi wschód – zachód, plamę przepalonej, pomarańczowej gliny, w centrum rozszerzającej się i tworzącej kolisty zarys o średnicy około 1 m. Przez środek obiektu, na osi wschód – zachód, przebiegał rodzaj prostokątnego, o zaokrąglonych narożnikach, „kanału” utworzonego z przepalonej gliny o głębokości około 0,2-0,25 m, względem pozostałej części obiektu. W części centralnej zarejestrowano cztery owalne, o wymiarach 0,15m x 0,2 m, skupiska spalenizny ze średniej wielkości z kamieniem w środku każde. Ślady te układały się w kwadrat o boku około 0,5 m i przekątnej 0,75 m” (Kasprowicz 2006, s. 190-191) – ryc. 2, 3. Obiekt ten stanowi miejsce wypalania formy i odlewania dzwonu. [1] Badania nad łekneńskim kompleksem osadniczym (stanowiska Ł3 – Klasztorek) w latach 1982 – 2007, pod kierunkiem prof. dr hab. A.M. Wyrwy, prowadziła: Ekspedycja Archeologiczna „Łekno” Instytutu Historii UAM w Poznaniu przy współudziale naukowców z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i badaczy różnych specjalności z wielu ośrodków naukowych w Polsce.

 

Obiekt 3 został odsłonięty „na południowy wschód od ob. 2, w odległości około 1,6 m od jego centrum (ryc. 3, 4). Składał się on z czterech częściowo uszkodzonych cegieł, tworzących rodzaj obstawy ułożonej na obwodzie koła o średnicy około 0,4 m, z większym odstępem pozostawionym od strony południowej (ryc. 4). Pomiędzy cegłami występował popiół zmieszany ze spalenizną a nad cegłami znajdowała się warstwa przepalonych, pokruszonych fragmentów gliny ze śladami spalenizny, węglami drzewnymi oraz nielicznymi, drobnymi, przepalonymi kamieniami. Żadna z cegieł nie zachowała się na całej swej długości. Szerokość cegieł wynosiła 0,10 m a wysokość 0,14 m” (Kasprowicz 2006, s. 191-192). Stanowiły one fragmenty cegieł, tzw. „stopy św. Bernarda”, z której był m.in. budowany kościół fazy A2 kościoła klasztornego. Nad tym obiektem (gł. 87.31/87,26; lokalizacja S – 1,10, W – 1,35m; nr inw. Ł3/26/99) zarejestrowano relikty glinianego kanału spływowego z pieca do formy odlewniczej w obiekcie 2. Wystąpił on przy spągu opisanych ceglanych, konstrukcji tygla do wytopu brązu – (ryc. 5).  Kanał ten zachował się fragmentarycznie na maksymalnej długości 22,5 cm i szerokości do 12 cm. Głębokość rynny spływowej wynosi od 2-5 cm. Zewnętrzne warstwy gliny mają ślady przepalenia barwy pomarańczowo ceglastej, natomiast we wnętrzu kanału glina ma barwę zbliżoną do stalowo szarej. Jest ona mocno wygładzona co był wynikiem działania stopu wypływającego tym kanałem (ryc. 6). Podobnie zresztą wygląda wnętrze zewnętrznego płaszcza dzwonu, o czym piszemy niżej. Obiekt ten należy jednoznacznie identyfikować z miejscem pieca – tyglem do wytopu brązu.

 

Obiekt nr 3 w stosunku do obiektu nr 2, wykonując pomiary od stropu zachowanych cokolików z cegieł był położony wyżej do ok. 0,75 m. Jest od niego oddalony jak wspomniano wyżej o ok. 1,6 m. Z tym, że przedstawione wymiary określają pomiar od środka obydwu obiektów. Wykonując je natomiast od strony zewnętrznej obiektu 3, tj. od miejsca spływu stopu do środka obiektu 2, gdzie znajdował się wlew do formy dzwonu umieszczonej w ziemi, odległość ta wynosi ok. 1,45 m.

Według wskazań benedyktyńskiego mnicha Teofila Prezbitera z Nadrenii  (XI/XII w.), jeśli do odlewu wykorzystywano tygiel stacjonarny należało go stawiać:

… obok  formy, jednak nie dalej, jak w odległości pięciu stóp [podkreślenie – AMW], ob­kłada [się go] kołkami, napełnia węglami i rozpala w nim ogień. Jak powstanie żar zatyka się gliną otwór skierowany w stronę formy, przygotowuje dla niego cztery deski oraz paliki do wnętrza i wokoło stawia piec (…). W międzyczasie trzeba przygotować suche drewno wyżłobione na kształt rynny, o długości takiej, aby sięgało od otworu tygla, aż do wle­wu formy. Gdy się je z każdej strony obłoży gliną a naj­więcej z wierzchu, winno się je wkopać, tak aby leżało równo z ziemią, lecz przy tyglu nieco wyżej, potem przy­kryć rozżarzonymi węglami. Nałożywszy natychmiast do tygla cyny i poruszywszy miedź, jak wyżej, zagiętym że­lazem osadzonym mocno w drewnie należy odetkać otwór, a z pomocą ludzi trzymających dwa płótna do oczyszczania, pozwolić aby brąz spłynął, od czasu do czasu jednak przerywając wlewanie (…). Kiedy for­ma się wypełni, a w tyglu pozostanie nieco brązu, nakła­da się na koniec grubego drewna kawał gliny i wpycha mocno w otwór, aby go zatkać. Tymi obydwoma sposo­bami mogą być odlewane także mniejsze dzwony, odpo­wiednio też do ich wielkości należy przygotować tygle (Prezbiter1998, s. 151–152).

Wspomniana przez Teofila Prezbitera odległość 5 stóp tygla od formy, przyjmując wielkość stopy stosowanej w średniowieczu o wartości 0,2868 m, jednoznacznie stwierdzić należy, że w przypadku ludwisarni łekneńskiej odległość ta jest całkowicie zbieżna z podstawowymi kanonami związanymi z odlewaniem dzwonów, o których on pisał i wynosi po przeliczeniu owych 5 stóp 1,434m.

Celem uzyskania więcej szczegółowych danych odnośnie opisanych wyżej obiektów odkrytych przy klasztorze łekneńskim wykonano cykl badań specjalistycznych – metodą ¹⁴C AMS i badań metaloznawczych (Kasprowicz 2006, s.195-196; Ren 2006, s. 201-206). Po zakończeniu badań ich wyniki zostały opublikowane (Kasprowicz 2006; Ren 2006).Wykonano też pomiary metodą termoluminescencyjną i pomiary spektrometryczne w obrębie obiektu nr 2 i 3. Te jednak nie dały zadawalających wyników (Chruścińska, Przegiętka i inni 2007; Chruścińska, Jasinowski i inni 2007).

Biorąc pod uwagę dane uzyskane na tym etapie badań można było stwierdzić, że dzwon odlewany przy klasztorze pw. NMP i św. Piotra w Łeknie, najstarszym opactwie cysterskim na ziemiach polskich (Dokument fundacyjny 2003; Dokument fundacyjny Zbyluta 2016; Wyrwa 1994, 1995, 2006b, 2010), powstał na początku XIII wieku (Kasprowicz 2006, s. 195-196). Na obecnym etapie badań wydaje się jednak, że bardziej prawdopodobną datą jego powstania jest ostatnia ćwierć tego wieku (?). Jak wynika bowiem z aktualnego rozpoznania rozwoju architektonicznego (przebudowy i rozbudowy) kościoła klasztornego  cystersów – oratorium (faza A1) w Łeknie powstanie tego dzwonu wiązało się najprawdopodobniej z zakończoną rozbudową kościoła (fazy A2), która zakończyła się najprawdopodobniej do końca trzeciej ćwierci XIII wieku (Wyrwa 2005b; wcześniejsze uwagi tegoż na ten temat patrz m.in.: 1989, 2000, 2004; oraz o badaniu zapraw budowlanych, które zastosowano do tego datowania: Wyrwa 2005a). Choć dokładnie nie znamy bryły tego obiektu, to jak wynika z jego wizerunku przedstawionego w tzw. Kronice Altenberskiej z 1517 roku (patrz m.in. Wyrwa 1995, s. 48 i nn) dzwon ten był prawdopodobnie przeznaczony do umieszczenia go w zachodniej sygnaturce (pierwsza „wschodnia” nad obiektem fazy A1) nad nowo rozbudowanym kościołem (?) (ryc. 8).

W kontekście dotychczasowych ustaleń dotyczących czasu działania ludwisarni w Łeknie możemy stwierdzić, że z pośród dotychczas odkrytych jest ona jedną z najstarszych na ziemiach polskich (analogie ludwisarni na ziemiach polskich patrz m.in.: Tureczek 2015, s. 193 i nn; Krzepkowski 2013, s. 128 i nn; Szafrański 1983, s. 51-54; Piekalski 1991, s. 33-35; Piszczałkowski i inni 1994, s. 35-60; Pawlak, Krzepkowski 2005, s. 153-172; Wawrzyniak, Krzepkowski 2005; Wawrzyniak 2006, s.317-330; Dąbrowska 2008, s. 303-316; Majewski 2013, s. 45-69; o innych dzwonach patrz m.in.: Wyrwa 2014, s. 13; a o ludwisarzach Sztetyłło 1978, s. 84-88 i nn).

Mimo tych ustaleń ciągle pozostawało pytanie jakiej wielkości był to dzwon (sygnaturka). Tomasz Kasprowicz w kontekście analizy materiałów archeologicznych ustalił, że mógł on mieć średnicę ok. 30-35 cm i wysokość zbliżoną do 35 cm odpowiadającą w proporcjach dzwonom z XI i XII wieku z terenu Niemiec, których wysokość była mniej więcej równa szerokości (Kasprowicz 2006, s. 198; Drescher 1992,s. 412).

W wyniku analizy masowego materiału ceramicznego (materiał z warstwy nr inw. Ł3/14/01; gł.87,66/87,26; 87,21) pozyskanego z rejonu obiektu 2 i 3 zidentyfikowano trzy fragmenty, które analogicznie do znalezisk na innych stanowiskach, gdzie odkryto ludwisarnie, jednoznacznie określono jako gliniane fragmenty zewnętrznego płaszcza dzwonu. Dla celów badawczych fragmenty te określono jako: Ł3/14/01 – A i Ł3/14/01 – B i Ł3/14/01 – C (ryc.  9). Fragment A ma wymiary: maks. dł. ok. 5,5 cm, maks. wys. 1-3 cm, grubość 1,0-1,5 cm. Dla celów badawczych metodami specjalistycznymi podzielono go na dwie części – A1 i A2. Fragment B glinianego płaszcza ma: maks. dł. 4,7 cm,  maks. wys. 4,5 cm, grubość 1,8 – 1,9 cm, fragment C – maks. dł. 5,2 cm, maks. wys. 3,1 cm, grubość 1,3 – 1,6 cm. Na fragmencie C od strony wewnętrznej widoczne są trzy owalne wgłębienia o głębokości do ok. 3-4 mm; środkowe (pomiar od jednego do drugiego największego wybrzuszenia ma szer. 1,5 cm; natomiast dwa zewnętrzne, zachowane fragmentarycznie, mają szer. 4 – 5mm. Zagłębienia o owalnym kształcie stanowią negatyw zewnętrznego fragmentu dolnej części dzwonu – przy wieńcu dzwonu, z wypukłą na nim kryzą (ryc. 9C). Powierzchnie wewnętrzne wszystkich fragmentów są mocno wygładzone barwy stalowo szarej o grubości ok.1mm. Przełomy mają barwę ciemno-brunatną wpadającą w czerń. Powierzchnie zewnętrzne opracowane są natomiast mniej starannie z widocznymi śladami gładzenia. Na przełomach i na zewnętrznej powierzchni (we fragmentach lekko rozkruszonych) widoczne są cienkie warstwy nakładania kolejnych warstw gliny. Warstwa widoczna na fragmencie A1 od zewnętrznej strony płaszcza ma grubość ok. 6 mm, a od wewnętrznej (wygładzonej do środka przełomu) od 2 do 4 mm.

Wykonanie płaszcza zewnętrznego dzwonu, stanowiącego zewnętrzną zabezpieczającą warstwę formy, nakładaną na dzwon fałszywy (patrz Prezbiter 1998, s. 146-147; oraz Sobol, Olszewski, Wyrwa 2015, s. 20-31), według opisu Teofila Prezbitera wyglądało następująco:

… Kiedy łój [na dzwonie fałszywym] całkowicie wystygnie wygładza się go ostrymi narzędziami, a jeśliby się chciało umieścić coś szczególnego na płaszczu dzwo­nu, np. kwiaty lub inskrypcję, trzeba je najpierw wyryć w łoju; w okolicy szyi dzwonu wykonać należy cztery trój­kątne otwory, aby dzwon lepiej dzwonił.

Następnie nakłada się przesianą i starannie wymiesza­ną glinę, a jeśli wyschnie nakłada się na nią następną. Po jej całkowitym wyschnięciu formę kładzie się na boku i lekko uderzając wybija klocek [rdzeń dzwonu], a postawiwszy ją piono­wo jej otwór na górze wypełnia się miękką gliną a w jej środek wkłada się kawałek zakrzywionego żelaza, tak aby jego końce wystawały na zewnątrz – na nim będzie wi­siało serce. Kiedy glina wyschnie należy ją wyrównać z resztą formy i obłożyć łojem, tak aby końce żelaza wy­starczająco pewnie w nim tkwiły. Następnie kształtuje się szyję, uszy, wlew z góry oraz kanały odpowietrzające i ob­kłada gliną. Kiedy już trzecia warstwa gliny wszędzie wyschnie obejmuje się ją żelaznymi pierścieniami tak gęsto, aby odległość między dwoma pierścieniami nie była większa niż na szerokość dłoni, na pierścienie zaś nakła­da się dwa razy glinę. Kiedy wyschnie kładzie się formę na boku i wykrawa wewnątrz niej obszerne wydrążenie wokoło i w głąb, aby nie była grubsza ponad jedną sto­pę, jeśli bowiem byłaby wewnątrz pełna, nie można by jej ani podnieść ani z powodu grubości dobrze wypalić (Prezbiter 1998, s. 146-147; patrz też Asmus, Napierala 2016).

Potem budowano piec, w którym wysuszało i wypalało się formę, a następnie odlewało dzwon (tu por. opis przy obiekcie 2). Po zakończeniu tego procesu, kiedy brąz w formie stężał rozkopywano szybko wkop, w którym forma się znajdowała, aby wystygła. Po wystygnięciu dzwonu „krusz[ono] (…) glinę od zewnątrz i usuwa[no] pierścienie” (Prezbiter 1998, s. 153). Opisane wyżej fragmenty gliny (A, B, C – ryc. 9) pochodzą właśnie z przedstawionego etapu produkcji dzwonu.

Według dokonanych pomiarów na zachowanych fragmentach gliny grubość glinianego zewnętrznego płaszcza dzwonu wynosiła do ok. 1,9 cm. Biorąc pod uwagę zniszczenia występujące szczególnie na zewnętrznych ich powierzchniach mogła dochodzić do ok. 2 cm lub minimalnie więcej.

Wszystkie z opisanych fragmentów gliny poddano badaniom specjalistycznym. Na fragmencie A1-2 były prowadzone badania metodami analizy instrumentalne. Zastosowano skaningowy mikroskop elektronowy SEM (ang. scanning electron microscope) LEO1430 VP, firmy Zeiss, dla zobrazowania mikroobszarów (ryc. 12 i 13) oraz energodyspersyjny spektrometr rentgenowski  Quantax 200 produkcji Bruker-AXS Microanalysis GmbH, Berlin, z detektorem EDX XFlash 4010  sprzężonym z wyżej wymienionym mikroskopem elektronowym, SEM-EDX. Detektor  EDX pozwala  na identyfikację składu pierwiastkowego badanego materiału oraz oznaczenie półilościowe zawartości pierwiastków od Boru do Ameryku. Dokładność metody na poziomie 0,5% masowych. (ryc.11 i 12). W celu określenia rodzaju występujących związków chemicznych pobrane próbki analizowano metodą XRD (ang. x-ray diffraction) stosując dyfraktometr X’Pert marki Philllips z detektorem X’Celerator Scientific [1].

Na fragmentach gliny z płaszcza oznaczonych jako próbki A2, B, C wykonano badania spektrometryczne  przenośnym spektrometrem EDXRF Tracer III (Bruker, USA) o zakresie napięcia 4 kV – 45 kV i natężenia prądu 1 µA – 45 µA, detektor SDD [2]  (Jakubowski 2016) oraz badania makroszczątków widocznych na ich powierzchni i przełomach (Strzelczyk 2016; Poksińska 2016). W oparciu o zachowane fragmenty dokonano rekonstrukcji ich średnic, jakie na ich podstawie można było wykreślić, a następnie w oparciu o nie dokonano rekonstrukcji całego dzwonu i przybliżony jego pierwotny dźwięk (Bartocha 2016) [3].

Niezależnie od badań gliny płaszcza dzwonu przeprowadzono też badania metaloznawcze próbek metali jakie fragmentarycznie zarejestrowano w kanale spływowym surowca z pieca [4]. Wszystkie te analizy stanowią przedmiot prezentacji w niniejszych rozważaniach.

Technologia przygotowania gliny do wykonania dzwonu fałszywego i płaszcza sygnaturki z Łekna.

W  wyniku wyżej opisanych badań próbek A1, A2, B i C określono  ich skład  pierwiastkowy i strukturę. Wyniki badań wykonanych przenośnym spektrometrem dla próbek A2, B i C zawiera tabela 1. W wyniku dokonanej analizy stwierdzono, że próbki, jak i fragmenty w obrębie każdej z analizowanych fragmentów płaszcza, są homogeniczne pod względem zawartości pierwiastków śladowych (metoda TrMudRock). Jedynie w próbce pobranej z fragmentu C z kryzą, gdzie w przełomie od strony wewnętrznej zaobserwowano niewielki, o średnicy 1mm, punkt o barwie zielonej, świadczącej o mikroskopowym fragmencie brązu (próbka A2 z fragmentu C: 5018 –  ryc. 9 św.), stwierdzono znacznie wyższe od pozostałych pomiarów fragmentu A2 zawartości magnezu, glinu, krzemu, wapnia i żelaza oraz  odpowiednio niższe zawartości fosforu i kobaltu (Jakubowski 2016).

Tabela 1. Uśrednione wyniki pierwiastków głównych stwierdzonych w glinie płaszcza dzwonu z Łekna, badania i oprac. K. Jakubowski.

Badania te dodatkowo zostały uzupełnione i potwierdzone w wyniku analiz skaningowym mikroskopem elektronowym z mikroanalizatorem rentgenowskim SEM-EDS oraz metodą rentgenowskiej analizy dyfrakcyjnej XRD. W ich wyniku stwierdzono, że dominującym składnikiem gliny z płaszcza łekneńskiego dzwonu jest krzemionka – Si do 32,19% masowych, występująca zarówno w spoiwie gliny, jak też w postaci licznych ziaren kwarcu. Zawartość żelaza wynosi odpowiednio około 5%. Tylko miejscami występują większe skupiska Fe, do 29, 22% masowych.

W strefie „zabielenia” na  powierzchni wewnętrznej gliny występuje większa ilość wapnia niż w masie próbki oraz wyraźne skupiska chlorku sodu (NaCl) związane zapewne z wcześniejszą penetracją wody (próbka archeologiczna – czyszczenie ceramiki w wodzie). W strefie gładkiej wewnętrznej powierzchni stykającej się z odlanym dzwonem rzeczywistym charakterystyczne jest pojawienie się związków ołowiu, do 4,41% masowych, ryc. 11, tabela. Prawdopodobnie należałoby go wiązać z masą organiczną (łój z olejem, żywicą) wtopioną w powierzchnię płaszcza dzwonu. Oleje i żywice modyfikowano często dodatkiem minii ołowiowej (Poksińska 2016). Wyniki tych badań wydają się wskazywać, że do wykonania płaszcza dzwonu wykorzystano miejscowe pokłady gliny, występujące nawet w przestrzeni klasztornej i najbliższej okolicy (patrz: Jochemczyk, Skibiński, Skoczylas, Wyrwa 1995).

 

W wyniku makroskopowych i mikroskopowych analiz makroszczątków widocznych na zewnętrznej i wewnętrznej powierzchni wszystkich glinianych fragmentów płaszcza dzwonu, jak i w ich przełomach stwierdzono liczne odciski roślin. W wyniku  analizy skaningowym mikroskopem elektronowym z mikroanalizatorem rentgenowskim SEM-EDS oraz metodą rentgenowskiej analizy dyfrakcyjnej XRD stwierdzono, że w każdej z badanych stref (na powierzchni i przełomach gliny) występuje wypełniacz organiczny o „strukturze ciętej słomy”. We wnętrzu glinianego płaszcza nie uległ on całkowitemu utlenieniu, co może wskazywać na czas i temperaturę w jakiej pozostawał płaszcz dzwonu (Poksińska 2016).

Szczegółowsze dane uzyskano w wyniku badań Bio- i Archeometrii, w wyniku których w glinie płaszcza stwierdzono liczne odciski epidermy oraz fragmenty należące do zwęglonych łodyg i liści traw dziko rosnących lub/i zbóż (Poaceae indet./Cerealia indet.) o średnich wymiarach dł. x szer: 3 x 0,5 mm (Strzelczyk 2016) [6]. Wnosić stąd należy, że drobnoziarnistą, „przesianą”, „zmieloną” glinę do wykonania płaszcza schudzano bardzo drobno rozdrobnionym materiałem roślinnym.

Technologia taka znana jest od prahistorii, albowiem już w epoce brązu stosowano takie zbiegi technologiczne w odlewnictwie z wykorzystaniem form jednorazowych do odlewu, kiedy do zewnętrznej warstwy nakładanej na drobnoziarnistą warstwę „oklejającą”  bezpośrednio woskowy lub łojowy model określonego przedmiotu, nakładano drugą, grubszą gliną schudzaną domieszką słomy, trawy itp. (patrz m.in.: Fogel 1983, s. 151;). Zbliżoną technologię stosowano też w garncarstwie (patrz m.in. Krzywiec 1950, s. 11 – 12, 16-17 i nn; Mogilnicka-Urban 1984, s. 49-65). W tym kontekście należy też zauważyć, że w technologii ludwisarskiej, choć wiele metod przygotowania surowca glinianego do kształtowania rdzenia dzwonu fałszywego i płaszcza dzwonu są owiane tajemnicą poszczególnych pracowni, to wiadomo, że do schudzania gliny używano i używa się do dziś m.in. końskie łajno, które w znakomity sposób schudzało glinę, co pozwalało na wytrzymywanie wysokich temperatur podczas wypalania formy, jak i w czasie odlewu. Zapobiegało to jej pękaniu, a jednocześnie pozwało na prawidłowy proces odlewu. Szczątki organiczne (trawy/zboże) w końskim łajnie, jak wynika z naszej makroskopowej analizy tego typu szczątków w końskim łajnie, są wielkościami (przed procesem cieplnym związanym z suszeniem i wypalaniem formy) zbliżone do tych, które zaobserwowano w opisywanym płaszczu.

Zabiegi technologiczne związane z przygotowaniem gliny do rdzenia i płaszcza znamy też z jedenastowiecznych źródeł pisanych. Jak podawał S.D. Joshi, a za nim K. Sękowski i J. Wasilewski:

„wykonany z wosku pszczelego model pokrywano masą „przymodelową” składającą się ze zmielonej glinki, sierści zwierzęcej, zwęglonych plew, dodawano pociętą bawełnę, jutę, rozdrobniony azbest. Warstwa przymodelowa miała grubość 0,5 – 1 mm. Suszono ją bardzo wolno na słońcu przez 1-2 dni. Po wysuszeniu warstwę tę pokrywano gliną czerwoną lub żółtą, susząc ją na słońcu przez 3-4 dni. Model z wosku wytapiano w piecu. Formę wypalano w piecu opalanym węglem drzewnym. Metal stapiano w piecach tyglowych również opalanych węglem drzewnym. Formę zalewano – zależnie od wielkości bezpośrednio z tygla lub łyżką odlewniczą” (za: Wasilewski 2001, s. 13-14; K. Sękowski 1995; patrz też obszernie rozważania na temat techniki odlewania: Tureczek 2015, s. 192-206; por. też opis: Prezbiter 1998, s. 146-147).

W kontekście tego opisu zauważyć warto, że „przymodelowa” warstwa gliny na fragmentach płaszcza dzwonu z Łekna, jak przedstawiliśmy to wyżej, miała również niewielką grubość – ok. 2-4mm. Stanowiła ona więc delikatne „gliniane zabezpieczenie modelu woskowego/łojowego”, na które po wyschnięciu nakładano następnie kolejne warstwy.

Surowiec do wytopu sygnaturki.

Jak wynika z obecnego stanu badań skład brązu do odlewania dzwonów wynaleziono na dalekim wschodzie, w czasach dynastii Chou (między 1100-221 p.n.e), z którego to okresu znamy dzwony z brązu cynowego o zawartości ok. 15% cyny (patrz Wasilewski 2001, s. 21).

Teofil Prezbiter pisząc o miedzi, proces uzyskiwania surowca do odlewu dzwonów, przedstawił w następujący sposób:

„Miedź powstaje w ziemi; jej żyłę, kiedy się ją znaj­dzie, kopie się i wydobywa z największym tru­dem. Jest bowiem niezwykle twardym kamieniem zielo­nego koloru z naturalną domieszką ołowiu. Rudę tę wy­dobytą w większej ilości składa się na stertę i wypala po­dobnie jak wapno; nie zmienia ona wprawdzie barwy lecz traci twardość, tak że można ją kruszyć. Następnie bar­dzo drobno pokruszoną wkłada się do pieca i przy uży­ciu węgli i miecha wypala się bez przerwy dniem i nocą. Winno się to starannie i ostrożnie wykonywać, tak aby najpierw zostały nałożone węgle, następnie nasypane drobne kawałki rudy, ponownie węgle i znowu ruda. Czy­ni się tak, aż wypełni się pojemność pieca; kiedy ruda zacznie się topić to ołów jakimiś otworami wypłynie a miedź pozostanie wewnątrz. Kiedy się wszystko po bar­dzo długim dmuchaniu wystudzi a potem wygarnie, po­nownie układa się w tym samym porządku. Do tak wyto­pionej miedzi dokłada się piątą część cyny i powstaje metal, z którego odlewa się dzwony[wyróżnienie – AMW]” (Prezbiter 1998, s. 117).

Czyli według zaleceń Prezbitera procentowy skład brązu do odlewania dzwonów powinien wynosić ok. 80% miedzi i ok. 20% cyny.  Taki stosunek procentowy jest stosowany do dziś (patrz m.in. Wyrwa 2015, s. 13). Według cytowanej wyżej zapiski z XI wieku bardziej szczegółowo określono skład stopu:

„brąz [do odlewania dzwonów] składał się z miedzi z dodatkami 9-23% cyny, niekiedy dodawano 5% ołowiu. Przy topieniu [zaś] stosowano dodatek arsenu dla zapobiegania utlenianiu stopu” (Wasilewski 2001, s. 14; Sękowski 1995).

We wspomnianych przedziałach zawartości od 16 do 20% cyny znamy m.in. dzwony, które poddano analizom metaloznawczym. I tak np. dzwonu „Urban” z Biecza zawierał 19,2% cyny (Sękowski, Krokosz 1981, s. 372; Krokosz, Pabiś, Paś 2009, s. 66). Dzwon „Nowak”, zwany też „Hermanem”, lub „Mieczysławem” zawieszony w wieży Wikaryjskiej na Wawelu zawierał ok. 15% cyny (A. Bochniak 2009, s. 274). Stop dzwonu, który został odlany ok. XV wieku w ludwisarni odkrytej w Wągrowcu zawierał  ok. 69,69% miedzi, 12,93 % antymonu, 8,53 % cyny, 2,61% ołowiu, 1,46% arsenu oraz śladowe 0,35% żelaza. Stop ten określono jako antymonowo-cynowy (Krzepkowski 2013, s. 124, tab. 2 – tam inne przykłady składu stopów). Obszernie charakter „stopów dzwonowych” omówił ostatnio M. Tureczek (2015, s. 163-192) itd.

W przypadku Łekna nie mamy żadnych artefaktów, choćby najmniejszych fragmentów klosza opisywanej sygnaturki. Jedynie w oparciu o pośrednie elementy odkryte w otoczeniu pieca odlewniczego – drobne grudki stopu i mikroszczątki „stopu” zarejestrowane w kanale odlewniczym podjęto próbę ustalenia procentowego składu brązu. Celem uzyskania informacji na temat pierwiastków składowych w tym stopie wykorzystano najpierw próbki pobrane z otoczenia pieca, stanowiące materiał poodlewniczy. Do analizy zastosowano metodę spektrometrii emisyjnej (Ren 2006). W oparciu o badania można było jedynie stwierdzić, że mamy do czynienia z brązem cynowym, którego skład procentowy w najwyższej proporcji zanotowanej w jednej z badanych próbek wynosił 41,4% miedzi, 1,9% cyny, 1,8% ołowiu i 0,003 żelaza (Ren 2006, s. 205, tab. 5:1a). Nie są to jednak dane odpowiadające rzeczywistemu składowi stopu sygnaturki z Łekna.

Chcąc uzyskać ewentualne uzupełnienie powyższych wyników wykonano też badania metaloznawcze kilkumilimetrowych śladów zarejestrowanych na zewnętrznej warstwie kanału spływowego stopu do formy. Wykonano je z użyciem mikroanalizatora rentgenowskiego w oparciu o próbkę P3 (ryc. 6: P3). W wyniku dokonanej analizy, przeprowadzonej przez Włodzimierza Bochniaka i Grzegorza Włocha (2016) „stwierdzono występującą, wysoką zawartość tlenu dowodząc, że analizowane próbki były silnie utlenione. Cechą dominującą okazało się silne lokalne jakościowe i ilościowe zróżnicowanie składników badanego materiału, przy zdecydowanej dominacji miedzi i cyny, a więc brązu cynowego. Można sądzić, że pozostałe pierwiastki stwierdzone w próbkach, tj. węgiel, krzem, siarka, żelazo i ołów, których sumaryczną zawartość oszacowano na poziomie około 2% są zanieczyszczeniami, podobnie jak śladowo występujące aluminium, magnez, wapń, fosfor, cynk i molibden. Część z nich mogła wcześniej stanowić składniki kanału odlewniczego dzwonu i przedyfundować do krzepnącego stopu, jednak wydaje się, że większość zanieczyszczeń pochodzi z procesów metalurgicznych, w wyniku których przygotowany do odlania brąz cynowy nie posiadał wysokiej czystości.

Rozpuszczalność cyny w miedzi zależy bowiem od temperatury i osiąga maksymalną wartość równą 15,8% po trwającym kilka tysięcy godzin wytrzymywania go w temperaturze 520-586°C. W zależności od prędkości chłodzenia, w niższych temperaturach brąz cynowy będący roztworem stałym (α) cyny w miedzi, może zawierać jedynie ułamek procenta cyny. Pozostałą część zajmuje faza (fazy) międzymetaliczne (β, γ, ζ, δ, ε, η). O szybkości zachodzących przy chłodzeniu stopu przemian fazowych, a w konsekwencji jego składzie fazowym, decyduje niewielka w porównaniu z innymi pierwiastkami, dyfuzja cyny w miedzi, również uzależniona od jego szybkości chłodzenia.

Odlewy z brązów cynowych charakteryzują się silną mikro- i makro- segregacją  przejawiającą się wyraźnym zróżnicowaniem składu chemicznego w różnych miejscach, w szczególności powstaniem na ich powierzchniach fazy bardzo bogatej w cynę („pot cynowy”). Zazwyczaj struktura odlewów ze współcześnie wykorzystywanych w ludwisarstwie brązów cynowych o bardzo wysokiej czystości, zawierających około 22% cyny, ukształtowana jest z dendrytów fazy α oraz mieszaniny eutoktoidalnej (α + δ) zlokalizowanej w obszarach międzydendrytycznych” (Bochniak, Włoch 2016)[7].

Tak więc na obecnym etapie badań dla ustaleniem przybliżonego składu procentowego stopu sygnaturki łekneńskiej możemy się posiłkować jedynie analogiami badań innych ludwisarni i najstarszych dzwonów, o których wspominaliśmy m.in. wyżej i powiedzieć jedynie, że do jej odlania zastosowano brąz cynowy.

Kształt, wielkość i dźwięk sygnaturki z klasztoru w Łeknie.

Na przestrzeni wieków kształty dzwonów ulegały zmianom (por. ryc. 15). Zasadniczy przełom w tym zakresie nastąpił w XII wieku, kiedy to pod wpływem wcześniejszych doświadczeń ludwisarzy kształty dzwonów nabierają zupełnie innego wyglądu niż wiekach poprzednich. Ich kształt staje się bardziej wydłużony – smukły, a wysokość  znacznie większa od średnicy – rozszerza się u dołu przypominając nieco kształt polnego dzwonka (Gierlatka 2013, s. 71), w czym nawiązuje do pięknej legendy związanej z „wynalezieniem dzwonu” przez Poncjusza  Metropiusza  Anicjusza  Paulina (łac.  Pontius  Meropius  Anicius  Paulin;  ur. ok. 353 r. w Bordeaux, zm. 22 czerwca 431 r. w Noli), który pod wpływem wizji w czasie wędrówki polanką leśną, po wzniesieniu modłów do Boga prosił, aby On dał mu znak, że jest. Wówczas usłyszał:

„iż zewsząd dokoła niego rozlega się ciche dzwonienie; obejrzawszy się, zauważył, jak lekki wietrzyk porusza niebieskie główki dzwonków polnych, zarastających całą polankę. Na pamiątkę tej błogosławionej chwili święty biskup do kościoła w Noli kazał odlać olbrzymi wizerunek owego kwiatu leśnego, który, zawieszony w świątyni, począł zwoływać ślicznym swym dźwiękiem wiernych na modlitwę” (za Nowowiejski 1893: 1247).

W XIII wieku kształty dzwonu uległy dalszemu przeobrażeniu, stając się coraz mniej smukłe, przypominając kształt rozwiniętego kwiatu tulipana. Pod koniec wieku XIV i przez wiek XV powoli ustał się kształt, podobny prawie do współczesnej jego postaci – jego średnica zaczęła odpowiadać wysokości klosza z koroną, a przekrój można było wpisać w kwadrat (Gierlatka 2013, s. 71-73; patrz też: Wasilewski 2001, s. 22; Tureczek 2015, s. 206-216).

W oparciu o zachowane gliniane fragmenty płaszcza łekneńskiej sygnaturki dokonano rekonstrukcji jej średnicy, a następnie przybliżony jej kształt i dźwięk.

Na podstawie fragmentu C (z kryzą) określono, że w dolnej partii przy wieńcu klosza średnica zewnętrzna dzwonu wynosiła – ok. 28,44 cm. Natomiast w oparciu o fragment B, który jak wynikało ze średnicy związany był z górną jego częścią – pod hełmem dzwonu, wynosiła ok. 15 cm. W oparciu o te dane, wykorzystując wiedzę dotyczącą kształtów dzwonów odpowiadających wiekowi XIII (ryc. 15), na który datuje się sygnaturkę z Łekna, wartości te nałożono na profile dzwonu „Piotr” (1314 roku) i „Jan” (1389 rok) z kościoła OO. Dominikanów w Sandomierzu. Geometria profili opracowana została w oparciu o skanowanie 3D rzeczywistych dzwonów.

Wykorzystując te dane, mając jednocześnie na względzie zbliżony czas odlania dzwonu „Piotr” do sygnaturki łekneńskiej, pan dr Dariusz Bartocha z Katedry Odlewnictwa, Wydziału Mechanicznego Technologicznego Politechniki Śląskiej w Gliwicach określił bardzo przybliżony kształt i wielkość sygnaturki z Łekna (Bartocha 2016) – ryc. 17B i 18. Uzyskane wyniki są całkowicie zbieżne z ustaleniami jakie określono na podstawie analizy archeologicznej obiektu 2 (Kasprowicz 2006, s. 198; oraz patrz ryc. 17 B) i wynoszą: wysokość do końca hełmu bez korony – 283,60mm, średnica – 348,37 mm – patrz ryc. 18.

 

Następnie w oparciu o analizę modalną wspomnianych dzwonów z Sandomierza podjęto też próbę określenia przybliżonej tonacji dźwięku łekneńskiej sygnaturki (Bartocha 2016). Wyniki tej analizy prezentowane są w tabelach 2 i 3.

Tabela 2. Wyniki analizy modalnej dzwonów z kościoła OO. Dominikanów w Sandomierzu Jan a#l (1389 r.) i Piotr g#2 (1314 r.).

Dane materiałowe oszacowano „dostrajając” częstotliwość prymy dzwonu Piotr do wartości zgodnej ze skalą dla tonu g#2. Tych samych danych użyto do obliczeń częstotliwości drgań własnych dzwonu Jan. Oszacowane w ten sposób dane materiałowe wykorzystano do obliczeń częstotliwości drgań własnych dzwonów o geometrii opartej na przeskalowanych profilach dzwonów Jan i Piotr do wymiarów dzwonu określonych na podstawie analizy fragmentów płaszcza formy z Łekna.

Tabela 3. Wyniki analizy modalnej dzwonów o geometrii określonej w wyniku przeskalowania profili dzwonów Jan i Piotr.

W oparciu o prezentowane analizy z dużym prawdopodobieństwem stwierdzono, że ton dzwonu/sygnaturki z Łekna prawdopodobnie mieścił się w zakresie czterech półtonów e3 – g3 (Bartocha 2016).

W końcowym efekcie wszystkie przedstawione wyżej ustalenia posłużyły do wykonania repliki łekneńskiego dzwonu, który swym dźwiękiem o różnych porach dnia i nocy (o porach modlitwy i pracy mnichów patrz m.in.: Wyrwa 2009b – tam dalsze wskazówki bibliograficzne) wyznaczał czas życia – modlitwy i pracy, mnichów opactwa pw. NMP i św. Piotra w Łeknie. Swym dźwiękiem informował też okoliczną społeczność o nieustających modlitwach zakonników, którzy jak zapisano w dokumencie fundacyjnym Zbyluta z 1153 roku zostali tam powołani jako „męż[owie] duchown[i], osoby czcigodne, umarłe dla świata, żyjące dla Chrystusa, (…) przepełni[one] miłością do Boga i bliźniego (…), dla trwałego sprawowania (…) służby Bożej” (KDW I, 18; Dokument fundacyjny Zbyluta 2016). Replika ta, wg projektu wystroju klosza opracowana przez piszącego te słowa [8] i wymiarów ustalonych na podstawie badań D. Bartochy i T. Kasprowicza, oraz szablonu kształtu przygotowanego przez G. Klyszcza została odlana w Pracowni Ludwisarskiej Jana Felczyńskiego w Przemyślu i w listopadzie 2016 roku zawisła w kościele parafialnym pw. św. Piotra i Pawła w Łeknie, położonym na wschodnim brzegu Jeziora Łekno, około 600 m na zachód od dawnego klasztoru.

Po wiekach zapomnienia dzięki wysiłkowi i wiedzy wielu specjalistów, którzy pochylili się nad niewielkimi reliktami pochodzącymi z odlewu tego dzwonu, znowu jako „opowiadacz Ewangelii” – głos Boga, jak pisał w XI wie­ku Rupert, będzie ona tak jak wszystkie dzwony, „przypomina[ć] trąby jerychońskie; (…) rano wysławia[ć] Pana, a wie­czorem ogłasza[ć], prawdę Jego nauki. [Będzie] jakby głosem kaznodziei, uspasabiającym umysły do uwagi; twardoś[cią] metalu oznacza[ć] [będzie] siłę jego ducha; [a] młot żelazny, który dźwięk wywołuje, oznacza[ć] [będzie] twardość jego mowy; we­dług słów Pisma św. przebywanie jego powinno być w niebiesiech; (…) Oprawa dzwonu to krzyż, który ma nosić (…) [głosząc] z obłoków prawdy Boże (…). Ma język, ma głos, weseli się, płacze, jęczy, bo [jest] jak istota żyjąca” (Nowowiejski 1893:1277).

Replika ta będzie przypominała ducha i dzieła, które od poł. XII wieku przez kilka stuleci były tworzone na Klasztorku – w opactwie cystersów łekieńskich, skąd rozchodziły się następnie na cały nasz kraj i Europę.

 

Posłuchaj próbki dźwiękowej sygnaturki łeckiej! 

---

[1] Badania nad łekneńskim kompleksem osadniczym (stanowiska Ł3 – Klasztorek) w latach 1982 – 2007, pod kierunkiem prof. dr hab. A.M. Wyrwy, prowadziła: Ekspedycja Archeologiczna „Łekno” Instytutu Historii UAM w Poznaniu przy współudziale naukowców z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i badaczy różnych specjalności z wielu ośrodków naukowych w Polsce.

[2] Badania wykonano pod kierunkiem prof. dr hab. Marii Poksińskiej (program, organizacja i wstępne opracowanie wyników badań), w Pracowni Analiz Instrumentalnych na Wydziale Chemii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; wykonawcy: badania SEM-EDS  – dr Grażyna Szczepańska; badania XRD  – mgr Daniel Kaczor; kierownik pracowni  – dr Grzegorz Trykowski; fotografie wykonano w Pracowni Analiz Instrumentalnych. Pełne analizy z badań w Archiwum Ekspedycji „Łekno”.  Bardzo serdecznie dziękuję pani profesor z wszechstronną pomoc w przeprowadzeniu tych badań i wstępną analizę wyników!

[3] Badania przeprowadził pan mgr Karol Jakubowski, doktorant Zakładu Chemii Analitycznej Wydziału Chemii UAM w Poznaniu. Bardzo serdecznie dziękuję za przeprowadzenie analiz! Pełne analizy z badań w Archiwum Ekspedycji „Łekno”.

[4] Bardzo serdecznie dziękuję panu doktorowi Dariuszowi Bartocha z  Katedry Odlewnictwa, Wydziału Mechanicznego Technologicznego Politechniki Śląskiej w Gliwicach za bezinteresowną i bardzo szczegółową analizę modelową kształtu i dźwięku dzwonu z Łekna; dziękuję też panu Piotrowi Olszewskiemu z Pracowni Odlewniczej Jana Felczyńskiego w Przemyślu! Pełne analizy z badań w Archiwum Ekspedycji „Łekno”.

[5] Badania metaloznawcze były przeprowadzone pod kierunkiem pana dra inż. Wojciecha Bochniaka przy udziale  dr hab. inż. Grzegorza Włocha z Katedry Robotyki i Mechatroniki Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie. Bardzo serdecznie dziękuję panu doktorowi za bezinteresowne wykonanie analiz i bardzo życzliwe rady!  Pełne analizy z badań w Archiwum Ekspedycji „Łekno”.

[6] Badania przeprowadzono w: Laboratorium Bio- i Archeometrii Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Rubież 46, 61-612 Poznań; e-mail: asdot@wp.pl. Opracowanie wniosków dr J. Strzelczyk; w badaniach brali udział pani Joanna Koszałek z tegoż Instytutu oraz dr hab. Zbigniew Celka z Zakładu Taksonomii Roślin Wydziału Biologii UAM w Poznaniu. Bardzo serdecznie dziękuję wszystkim za bezinteresowne wykonanie analiz!

[7] Badania są kontynuowane, a po uzyskaniu dodatkowych wyników będą opublikowane w innym miejscu.

[8] Pierwotny wystrój klosza dzwonu  nie jest znany. Najprawdopodobniej oprócz kryzy przy wieńcu sygnaturka nie miała żadnych ozdób. Ze względu na bliższe określenie charakteru sygnaturki i miejsca, z którym pierwotnie był związany jej oryginał, na replice postanowiono zamieścić wystrój. Przy hełmie wprowadzono fryz oparty na ornamentyce detalu architektonicznego z gipsu jastrychowego, który był zwiany z kościołem klasztornym – oratorium z 1153 roku. Na stronie przedniej w centrum klosza widnieje wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem wzorowany na pieczęci konwentu łekneńskiego z XIV wieku (por. Stróżyk 2003, s. ryc. 1-8), pod nim znajduje się inskrypcja zaczerpnięta z dokumentu Zbyluta z 1153 roku: DEO AD GLORIAM ET LAUDEM / EIUSQUE GENITRICI ET BEATO PETRO / AD HONOREM, tj. Na chwałę Boga, Szafarza wszelkich dóbr i ku chwale Jego Rodzicielki oraz ku czci świętego Piotra. Na stronie tylnej znajduje się inskrypcja: CAMPANA MONASTERII S.O.CIST. IN LŎKNA / XIII SAECULI / RESTITUTIO / FUNDAUIT A.M. WYRWA / A.D. MMXVI, tzn. Dzwon klasztoru Świętego Zakonu Cysterskiego w Łeknie/ z XIII wieku/ Replika / Fundował A.M. Wyrwa/ Roku Pańskiego 2016.

Bibliografia

Źródła:

 

Dokument fundacyjny

2003    Dokument fundacyjny klasztoru cysterskiego w Łeknie z 1153 roku, wstęp, omówienie i komentarz A.M. Wyrwa, tłumaczenie A. Strzelecka, Poznań

Dokument fundacyjny Zbyluta

2016    Dokument fundacyjny Zbyluta dla klasztoru cysterskiego w Łeknie z 1153 roku, wstęp, omówienie i komentarz Andrzej M. Wyrwa, tłumaczenie Anna Strzelecka, Poznań – Gniezno.

Prezbiter…

1998    Teofil Prezbiter, Diversarum Atrium Schedula. Średniowieczny zbiór przepisów o sztukach rozmaitych, rozmaitych, S. Kobielus (tłum.), Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków; o odlewaniu dzwonów: s. 145–154.

Opracowania:

 

Asmus B., Napierala H.

2016    Karolingischer Glockengus auf dem “Campus Galli”,  Archäologie in Deutschland 4(2016), s. 60-61.

Bänsch B.

1985    Susanne Linscheid-Burdich, Theophilus, Schedula diversarum artium:

            Textauszüge,  [w:] “Ornamenta Ecclesiae. Kunst und Künstler der Romanik, hg. von Anton Legner”, Köln 1985, Bd. 1, s. 363-384 – tu o dzwioanach, s. 372-373.

Bartocha D.

2016    Wyniki analizy modelowej dzwonów z kościoła OO. Dominikanów w Sandomierzu (Jan a#1,1389 i Piotr g#2, 1314), oraz tonu dzwonu z Łekna, Gliwice (maszynopis analiz w Archiwum Ekspedycji Archeologicznej IH UAM „Łekno” w Poznaniu).

Bochniak A.

2009    Dzwony wieży Wikaryjskiej katedry na Wawelu, Studia Waweliana, Kraków, t. XIV, 273-281.

Bochniak W., Włoch G.

2016    Badania metaloznawcze próbek metalu z kanału odlewniczego na stan. Ł3 w Łeknie, cz. 1, Kraków (maszynopis analiz w Archiwum Ekspedycji Archeologicznej IH UAM „Łekno” w Poznaniu).

Borawski A.

1921    O ludwisarstwie i dzwonach w Polsce, Kraków.

Brensztejn M.

1924    Zarys dziejów ludwisarstwa na ziemiach b. Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno.

Campana Mesco et Dobraua.

2015    Campana Mesco et Dobraua jubileuszowy dzwon na 1050 rocznicę chrztu Polski na Ostrowie Lednickim, red. A.M. Wyrwa, Lednica.

Chruścińska A., Przegiętka K., Oczkowski L. H.

2007    Wyniki pomiarów przeprowadzonych dla próbek pobranych na stanowisku w Łeknie, Toruń (maszynopis w Archiwum Ekspedycji Łekno IH UAM w Poznaniu).

Chruścińska A., Jasinowski B., Oczkowski H.L., Przegiętka K.R., Sulkowska-Tuszyńska K.,

2007    Wyrwa A.M, Luminiescence dating of mediewal bricks and fireplaces: some remarks     on t      he age calculation, UMK Toruń – Poster na sesji w Gliwicach  2007 rok.

Chwałek J. Paprocki H., Zubert B.

1989    Dzwon, [hasło], [w:] „Encyklopedia Katolicka”, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, t. IV, Lublin, kol. 618–620.

Dąbrowska M.

2008    Badania archeologiczno-architektoniczne na terenie Zamku Niskiego w Malborku w latach 1998-2004, [w:] Materiały z XV Sesji Pomorzoznawczej, red. G. Nawrolska, Elbląg, s. 303-316.

Drescher H.

1992    Glocken und Glockenguss im 11. und 12. Jahrhundert, Das Reich der Salier 1024 – 1125. Katalog zur Austellung des Landem Rheinland – Pfalz, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen, s. 405-419.

Dzwon Jana Pawła II

2014      Dzwon Jana Pawła II dla królewskiej katedry na Wawelu, Przemyśl.

Fogel J.

1983    Miedź i metale pochodne, w: Człowiek i środowisko w pradziejach, red. J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski, Warszawa, s. 141-152.

Freise E.

1985. Zur Person des Theophilus und seiner monastischen Umwelt, [w:] Ornamenta Ecclesiae. Kunst und Künstler der Romanik, hg. von Anton Legner, Köln 1985, Bd. 1, s. 357-362.

Gardziejewski K.

1954    Zarys dziejów odlewnictwa polskiego, Stalinogród [Katowice] PTW.

Gierlotka S.

2013    Dzwony – historia, technika ich wykonywania i napędy, Katowice.

Jakubowski K.

2016    Badania spektrometryczne gliny płaszcza dzwonu z Łekna, Poznań (maszynopis analiz w Archiwum Ekspedycji Archeologicznej IH UAM „Łekno” w Poznaniu).

Jochemczyk, L., Skibiński S., Skoczylas J., Wyrwa A.M.

1995    Badania materiałoznawcze tworzyw budowlanych ze stanowiska nr 3 w Łeknie, „Studia i materiały do dziejów Pałuk”, red. A.M. Wyrwa, t. II, Poznań, s. 249-267

Kasprowicz T.

2006    Warsztat ludwisarski w Łeknie, „Studia i materiały do dziejów Pałuk”, red. A.M. Wyrwa, t. VI, Warszawa, s. 187–200.

Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski

1877-1999      Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, Poznań [i Poznań–Warszawa], t. I-XI.

Krokosz J., Pabiś R., Paś M.

2009    Analiza składu chemicznego niektórych dzwonów i moździerza aptekarskiego z Muzeum Narodowego w Krakowie, „Odlewnictwo współczesne – Polska i Świat”, 4(2009), s. 57-68.

Krzepkowswki M.

2013    Późnośredniowieczna pracownia ludwisarska z Wągrowca, woj. wielkopolskie, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne” 13(2013), s. 115-131.

Krzywiec R.

1950    Podstawy technologii ceramiki. Podręcznik dla ceramików, Poznań.

Ludwisarstwo w Polsce.

2003    Ludwisarstwo w Polsce. Materiały z III Sesji Naukowej z cyklu Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce, zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu oraz Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w dniach 8–9 listopada 2002 roku, Toruń.

Majewski M.

2005    Ludwisarstwo starogardzkie XV–XVII wieku, Stargard

2013    Późnośredniowieczny warsztat ludwisarski odkryty w kwartale IX w Stargardzie, [w:] XVII Sesja pomorzoznawcza, t. 2 – od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 45-69.

Michniewicz J.

2004    Struktura i skład chemiczny próbki dzwonu z placu Nowy Targ we Wrocławiu, [w:] Archaeolgia et historia Urbana. Pamięci Tomasza Nawrolskiego, red. R. Czaja, G. Nawrolska, M. Rębkowski J. Tandecki, Elbląg, s. 535-538.

Nowowiejski A. J.

1893    Wykład liturgii Kościoła Katolickiego, t. I, cz. 1: Dzwony, Warszawa, s. 1243–1283.

Pawlak E., Krzepkowski M.

2003    Pracownia ludwisarska z XIII w. z Poznania Śródki, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne” 6(206), s. 153-172.

Piekalski J.

1991    Wrocław średniowieczny. Studium kompleksu osadniczego na Ołubinie w VII-XIII w., Wrocław.

Piszczałowski W., Lissak Z., Karst M., Zalewski S.

1994    Sprawozdanie z badań w obrębie dawnych posesji plac Dominikański 3, 5, 7/9 oraz Zaułek Niski 6, 8, 10, 12, „Silesia Antiqua” 35(1994), s. 35-60.

Poksińska M.

2016    Wyniki badań fragmentu glinianego płaszcza  dzwonu z badań archeologicznych w Łeknie (nr. inw.: Ł3/14/01 – A1- 2), Toruń ((maszynopis analiz w Archiwum Ekspedycji Archeologicznej IH UAM „Łekno” w Poznaniu).

Poradnik pracownika cegielni

1978    Poradnik pracownika cegielni, Warszawa.

Ren M.

2006    Oznaczanie pierwiastków metalicznych w żużlach z badań archeologicznych na stanowisku Ł3 w Łeknie, „Studia i materiały do dziejów Pałuk”, red. A. M. Wyrwa, t. VI, s. 201-206.

Schulze M.

1982    Die Wüstung Wülfingen am Kocher, Festschrift Hans – Jürgen Hundt zum 65. Geburtstag. Dargebracht vom Kollegium des Römisch – Germanischen Zentralmuseums, Teil 3: „Frühes Mittelalter – Text und Tafeln., Jahrbuch des Römisch – Germanischen Zentralmuseums Mainz 23. – 24“,  Jahrgang 1976/77: 154-211; Taf. 45-47; Beilage 1-5.

Sękowski K.

1995       Wczesne odlewnictwo stopów miedzi, „Przegląd Odlewnictwa”, nr 6.

Sękowski K., Krokosz J.

1981    Badania metaloznawcze materiału dzwonu „Urban” w Bieczu, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 26/2 (1981), s. 363-378.

Sobol U., Olszewski P., Wyrwa A. M.

2015    De  campanis fvndendis — o odlewaniu dzwonu,  [w:] Campana Mesco et Dobraua. Jubileuszowy dzwon na 1050 rocznicę Chrztu Polski na Ostrowie Lednickim, red. A.M. Wyrwa, Lednica 2015, s. 20 – 46.

Stróżyk P.

2003    Pieczęcie cysterskie z opactwa w Łeknie – Wągrowcu (cz. I), „Studia i materiały do dziejów Pałuk”, red. A.M. Wyrwa, t. IV, Poznań: 179-202.

Strzelczyk J.

2016    Oznaczenia odcisków roślinnych na fragmentach gliny z czaszy dzwonu ze stanowiska nr 3 w Łeknie, Poznań (maszynopis analiz w Archiwum Ekspedycji Archeologicznej IH UAM „Łekno” w Poznaniu).

Szafrański W.

1983    Płock we wczesnym średniowieczu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Sztetyłło J.

1978    Rzemiosła metalowe wraz z uzbrojeniem, w: Historia kultury materialnej Polski w zarysie od XIII do XV wieku, red. A. Rutkowska – Płachcińska, Wrocław, t. II, s. 73-108.

Tureczek M. 

2015    Campanae, quae in confinio sonant. Studium z dziejów ludwisarstwa na pograniczu śląsko-brandenbursko-pomorskim w XIII-XVIII wieku, Zielona Góra.

Wasilewski P.

2001    Odlewnictwo jako jedna z najstarszych metod wytwarzania, Archiwum Odlewnictwa 1(1/2) 2001, s. 9-37.

Wawrzyniak P.

2006    Średniowieczna rezydencja biskupów poznańskich w Głównej w świetle badań archeologicznych w latach 2004-2005, [w:] Nie tylko archeologia. Księga poświęcona pamięci Eugeniusza „Gwidona” Wilgockiego, red. E. Cnotliwy, A. Janowski, Szczecin, s. 317-330.

Wawrzyniak P., Krzepkowski M.

2005    Badania i nadzory archeologiczne w rejonie budowy osiedla mieszkaniowego „Nadolnik”  w Poznaniu (27. IV – 31. XII 2004), Sezon I, Poznań, mps w Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu.

Wyrwa A.M.,

1989    Stan badań nad architekturą ze stanowiska nr 3 w Łeknie, „Studia i materiały do dziejów Pałuk”, red. A. M. Wyrwa, t. I, s. 137-188.

1994    Powstanie zakonu cystersów w świetle Exordium Parvum i pierwszy klasztor tego zakonu na ziemiach polskich, Nasza Przeszłość, t. 90, s. 3-34.

1995   Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii altenberskiej. Łekno, Ląd, Obra, Poznań.

2000   Badania archeologiczno-architektoniczne w łekneńskim kompleksie osadniczym  w świetle najnowszych badań, [w:] Osadnictwo i architektura  ziem polskich w dobie  zjazdu gnieźnieńskiego, red. A. Buko, Z. Świechowski, Warszawa 2000, s. 109-138, fot. 1-5.

2004    Monumentalna i drewniana architektura sakralna w łekneńskim kompleksie osadniczym do końca XIII wieku, [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. T. Janiak, D. Struniak, Gniezno, s. 213-243.

2005a  W poszukiwaniu dat wydarzeń z przeszłości. Datowanie zapraw budowlanych metodą ¹⁴C AMS, [w:] Wspólnota pamięci. Studia z dziejów kultury ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Gwioździk, J. Malicki, Katowice, s. 49-64.

2005b Sieć kościołów w łekneńskim kompleksie osadniczym i ich datowanie w świetle najnowszych badań, [w:] Lapides Vivents. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr hab. Klementynie Żurowskiej, red. T. Rodzińska – Chorąży, A. Włodarek, Kraków, s. 335-345.

2006a  Grody na stan. Ł3 w Łeknie i ich chronologia w świetle badań ¹⁴C AMS, „Studia i materiały do dziejów Pałuk”, red. A.M. Wyrwa, t. VI, s. 93-125.

2006b  Pietas Ecclesiae et fides plebis. Szkice z dziejów religijności i wierzeń na ziemi łekneńskiej od średniowiecza do czasów nowożytnych, Poznań.

2009a  Łekno i jego dziedzictwo, „Kronika Wielkopolski”, 2(130), Poznań, s. 5-29.

2009b „Ora et labora”, czyli o porządku modlitwy i pracy w klasztorze benedyktyńskim w Mogilnie w świetle wizytacji opata Mireckiego z 1707 roku, w: Scriptura, diploma, sigillum. Prace ofiarowane Profesorowi Kazimierzowi Bobowskiemu, red. Joachim Zdrenka, Joanna Karczewska, Zielona Góra, s. 51-68.

2010    Klasztory cysterskie w Łeknie i Wągrowcu, Bydgoszcz.

2013    Rotunda pw. św. Piotra w Łeknie na tle architektury wczesnopiastowskiej, [w:] III Forum Architecturae Poloniae Mediewalis, red. K. Stala, Kraków 2013, s. 341-371.

2014    Gdecz — Giecz. Scire est reminisci. Krótka historia wydobywania z zapomnienia rezydencji piastowskiej,Dziekanowice–Lednica.

2015    Ad gloriam et honorem ducis Mesconis et ducissae Dobrauae. Jubileuszowy dzwon Mieszko i Dobrawa na 1050. rocznicę chrztu Polski w stołeczno-rezydencjonalnym grodzie Mieszka i na Ostrowie Lednickim, [w:] Campana Mesco et Dobraua. jubileuszowy dzwon na 1050 rocznicę chrztu Polski na Ostrowie Lednickim, red. A.M. Wyrwa, Lednica 2015, s. 8-19.