Artystycznie wykonany dzwon to dzieło sztuki ludwisarskiej świadczące o jego wykonawcy. Stylowe udekorowanie dzwonu różnymi napisami i ornamentami podnosi jego walory i wartość artystyczną.
Dawne dzwony nie posiadały żadnych dekoracji i inskrypcji. Pierwsze dekoracje pojawiły się na dzwonach dopiero w końcu XI wieku. Natomiast inskrypcje zaczęto nanosić na dzwony w początkach XII wieku. Rozwój techniki odlewania sprawił, że dekoracje i inskrypcje rozpoczęto wykonywać podczas przygotowania formy odlewniczej. Pierwotnie napisy ryto na wewnętrznej stronie formy. Było to trudne, bo pisano od strony prawej do lewej. W XIII wieku zaczęto używać drewnianych stempli i litery wyciskano w miękkiej glinie wewnątrz płaszcza formy dzwonu. Z czasem zaczęto odlewać litery z wosku i naklejać na model dzwonu. Formując płaszcz formy dzwonu uzyskiwano w nim odcisk napisu.
Napisy wykonywali zwykle zakonnicy, którzy we wczesnej epoce sami zajmowali się odlewnictwem dzwonów. Umieszczane na dzwonie inskrypcje dotyczyły zazwyczaj jego przeznaczenia i fundatora.
Najstarsze inskrypcje na dzwonach średniowiecznych były wykonywane dużymi literami typu łacińskiego, zwanymi majuskułami wywodzącymi się od starożytnego pisma rzymskiego (kapitalików). Na nim wzorowały się też monumentalne napisy wczesnośredniowieczne. Tego rodzaju pismo pojawia się w pierwszych inskrypcjach na dzwonach w XI wieku. Z czasem pismo zmienia charakter przechodząc w tzw. uncjały. Litery stają się pełniejsze, bardziej dekoracyjne, ich linie zaokrąglają się. Tę piękną średniowieczną majuskułę spotkać można na dzwonach od połowy XIII wieku. W drugiej połowie XIV wieku pojawiają się inskrypcje pisane literami małymi, zwanymi minuskułami. Z czasem wypierają majuskułę, mimo że nie są tak wyraźne i ozdobne. Litery minuskułowe złożone z lasek są do siebie podobne, a pismo trudno odczytać jeżeli nie domyśla się jego sensu. Pismo to nazwane później gotykiem przyjmuje się w Europie łacińskiej. Epoka renesansu przynosi kolejną zmianę. Na początku XVI wieku następuje powrót majuskuł wzorcowanych na rzymskich kapitalikach. Renesansowe majuskuły zwane antykwą nieco odmienne od średniowiecznych, szybko upowszechniają się i w końcu wypierają gotyckie pismo minuskułowe z inskrypcji na dzwonach. Inskrypcję często rozpoczynał znak krzyżyka lub inny symbol będący często charakterystycznym znakiem ludwisarza.
Majuskuła romańska 
Minuskuła gotycka 
Majuskuła renesansowa
Początkowo wszelkie napisy wykonywano w języku łacińskim, a daty pisano cyframi rzymskimi. Cyfry arabskie w inskrypcjach dzwonów polskich spotyka się dopiero od XVI wieku. Na dzwonach niemieckich już w XIV wieku spotyka się cyfry arabskie. W XV wieku na płaszczu dzwonu zaczęto umieszczać herby i medaliony. W tym samym stuleciu ludwisarze zaczynają pozostawiać na dzwonach również swoje nazwiska, a czasem gmerki, czyli znaki osobiste lub rodzinne. Natomiast rozbudowane sentencje fundacyjne na dzwonach pojawiają się od XVI wieku.
Treść umieszczanej na dzwonie inskrypcji stanowiła inwokację religijną, która była wezwaniem skierowanym do Boga, Najświętszej Marii Panny i innych świętych. Inskrypcje stanowiły sentencje biblijne, przytaczały imiona patronów i świętych Kościoła oraz formuły modlitewne. Sentencje czerpano z tekstów Pisma Świętego, zwykle zaś sięgano do Księgi Psalmów.
Najczęściej spotykane i powtarzające się sentencje n XVIII-wiecznych dzwonach:
AUDITE GENTES VOCEM DOMINI
(Słuchajcie narody głosu Pana – Psalm 49)
SIT NOMEN DOMINI BENEDICTUM
(Niech imię Pańskie będzie błogosławione – Psalm 113)
A SOLIS ORTU USQUE AD OCCASUM LAUDABILE NOMEN DOMINI
(Od wschodu słońca aż do zachodu niech imię Pańskie będzie chwalone – Psalm 113,3)
NON NOBIS DOMINE, NON NOBIS SED NOMINI TUO DA GLORIAM
(Nie nam, Panie, nie nam, lecz Twemu imieniu daj chwałę – Psalm 115,1)
Sentencje pochodzące z Nowego Testamentu:
SI DEUS PRO NOBIS QUIS CONTA NOS
(Jeśli Bóg z nami, któż przeciw nam – z Listu św. Pawła do Rzymian)
SOLI DEO GLORIA
(Bogu samemu chwała – Pierwszy list do Tymoteusza)
Inne często spotykane łacińskie sentencje na dzwonach to:
ORA PRO NOBIS
(Módl się za nami)
LAUDATE DOMINUM DE COELIS
(Chwalcie Pana z Niebios)
LAUDO DEUM VERUM, PLEBEM VOCO, CONREGO CLERUM, DEFUNCTOS PLORO, POSTEM FUGO, FESTA DECORO
(Wielbię Boga prawdziwego, lud zwołuję, duchownych gromadzę, zmarłych opłakuję, oddalam zarazę i uświetniam uroczystości)
CHRISTUS REX FORTIS VENIT IN PACE ET DEUS HOMO FACTUS EST
(Chrystus król mocy przybył w pokoju i Bóg stał się człowiekiem)
Inskrypcja często na gotyckich dzwonach, zaczerpnięta z hymnu Te Deum Laudamus
O REX GLORIAE CHRISTE VENI CUM PACE
(O królu chwały, Chryste, przyjdź z pokojem)
LAUDATE EUM OMNES POPULI
(Chwalcie Go wszystkie ludy)
SALVATOR MUNDI MISERERE NOBIS
(Zbawicielu świata zmiłuj się nad nami)
OMNIS SPIRITUS LAUDET DOMINUM
(Wszelki duch nieich chwali Pana)
CHRISTUS VINCIT + CHRISTUS REGNAT +CHRISTUS IMPERAT
(Chrystus zwycięża, Chrystus króluje, Chrystus rządzi)
PARATE VIAM DOMINO ST. JOHANNES BAPTISTA
(Przygotujcie drogę Panu, Św. Jan Chrzciciel)
GLORIA IN EXCELSIS DEO
(Chwała na wysokości Bogu)
DUM RESONO, CHRISTE, BENEDICTUS, SIT LOCUS ISTE
(Kiedy rozbrzmiewam, Chryste, niech miejsce to będzie błogosławione)
OMNIA VINCIT AMOR
(Miłość zwycięża wszystko)
Bardzo dużo sentencji poświęconych jest Najświętszej Maryi:
MARIA EST NOMEN EIUS
(Jego imię Maryja)
AVE MARIA GRATIA PLENA DOMINUS TECUM
(Zdrowaś Maryjo łaski pełna Pan z Tobą)
ANGELUS DOMINI NUNTIAVIT MARIAE VIRGINIS
(Anioł Pański zwiastował Pannie Maryi)
Sentencje odwołujące się do Trójcy Świętej:
SANCTA TRINITA, MISERERE NOBIS QUOTIES SONO TOTIES VOCO
(Trójco Święta, zmiłuj się nad nami ilekroć dzwonię, tylekroć wołam)
IN HONORE SANCTI TRINITATIS
(Na część Trójcy Świętej)
Inne dzwony miały inskrypcje związane z ich przeznaczeniem
VIVOS VOCO, MORTUOS PLANGO, FULGURA FRANGO
(Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, pioruny poskramiam)
CONSOLA VIVA + FLEO MORTUA + PELLO NOCIVA
(Pocieszam żywych, opłakuję zmarłych, oddalam szkody)
OMNIA VINCIT LABOR
(Praca zwycięża wszystko)
Dzwony poświęcone były też apostołom, świętym, i nosiły stosowne inskrypcje.
W XV wieku obok napisów łacińskich pojawiają się także napisy niemieckie. Nic w tym dziwnego wszak ludwisarzami byli w Europie przeważnie Niemcy lub tubylcy przez nich wykształceni. Napisy polskie zaczynają się pojawiać na dzwonach w połowie XVI wieku i to bardzo sporadycznie. Dopiero w XX wieku napisy polskie zaczynają dominować w inskrypcjach krajowych dzwonów.
Treść napisów zamieszczanych na dzwonach stanowiły teksty religijne oraz imiona świętych, którym społeczność religijna parafii oddawała się pod opiekę.
W pierwszej połowie XX wieku zapoczątkowano odlewanie dzwonów noszących imiona wielkich osobistości. Dzwon wykonany dla kościoła w Cierlicku upamiętnia śmierć w tej miejscowości Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury. Wykonano też dzwon ku czci Marii Rodziewiczówny z okazji 50-lecia pracy pisarskiej, który zawisł w 1937 roku w Kościele w Horodcu.
Bardzo dużo sentencji spotykanych na dzwonach kościelnych jest zapisanych w języku niemieckim. Wynika to z sytuacji historycznej i kontekstu kulturowego danego regionu.
Źródło: Stefan Gierlotka DZWONY historia technika ich wykonywania i napędy
Na górze strony: dekoracja z dzwonu z bazyliki Ojców Franciszkanów w Katowicach-Panewnikach odlanego z okazji 100-lecia konsekracji w 2008 roku
Nowe komentarze