1.4. Znane dzwony w Polsce

Do Polski dzwony przybyły wraz z chrześcijaństwem. O pierwszych dzwonach w Polsce wspomina już Kosmas z Pragi (1045–1125) w kronice Czech, w początkach XI wieku. W Chronica Boemorum opisany jest najazd Brzetysława I na Gniezno w 1039 roku, z którego wywiózł dzwony jako łupy wojenne. W kronice zapisano: (…) Na końcu więcej niż na stu wozach – wieźli olbrzymie dzwony i wszystek skarb Polski, za nimi postępował niezliczony tłum znakomitych mężów, z rękami skrępowanymi żelaznymi pętami (…). Jest to najstarsza wzmianka o dzwonach na ziemiach polskich.

Najdawniejsze dzwony w Polsce nie zachowały się do czasów obecnych. Zwykle po uszkodzeniu zostały przetopione lub zrabowane przez najeźdźców. Nie zachował się także żaden dzwon kuty i nitowany, jakie to bywały we wczesnym średniowieczu. Zachowane najstarsze dzwony w Polsce pochodzą z XIII wieku i są to dzieła anonimowe.

Encyklopedia Powszechna Orgelbranda z 1861 roku w VII tomie (s. 948) wymienia najstarszy dzwon pochodzący z XI wieku, a znajdujący się w kolegiacie w Czersku. Podawane w różnych starych encyklopediach informacje o dawnych dzwonach w Polsce są nieścisłe i niedokładne. Często popełniano błędy przy ocenie charakteru napisów lub przy odczytaniu daty. Niektóre opracowania podają, iż dzwon z Wysocic w powiecie miechowskim jest najstarszy w Polsce i pochodzi z 1025 roku. Dzwon ten oznaczony został literami – MVXXX. Mylnie zinterpretowano datę przypisaną dzwonowi oznaczonemu wskazanymi literami. Otóż owo V mieszczące się w konfiguracji na drugim miejscu odjęto jako 5 od 30, na co jakoby miało wskazywać umieszczone po nim XXX, i odczytano jako rok 1025. Zauważyć należy, że 25 cyframi rzymskimi powinno być pisane XXV. Nie ulega zatem wątpliwości, że dzwon z Wysocic pochodzi z 1530 roku. Wskazuje na to również bardzo charakterystyczna dla średniowiecza treść inwokacji: Christus rex fortis venit in pace et deus homo factus est. Podobnie było z dzwonem w Ludźmierzu, na którym odczytano rok powstania jako 1229. Ale po dokładnych badaniach stwierdzono, że pochodzi on z XV wieku. Jeśli zaś chodzi o dzwon z Czchowa, który datowano na 1114 rok, to badania ustaliły datę jego pochodzenia na 1614 rok. Dotyczy to też innych dzwonów, przetopionego dzwonu z Czerska (1064 rok) i Krasnocina (1270 rok).

Najstarszym zachowanym dzwonem w Polsce jest dzwon z Gruszowa, znajdujący się w powiecie myślenickim, w gminie Raciechowice, a pochodzący prawdopodobnie z XIII wieku. Dzwon ten ma wysokość z koroną 54 cm, wysokość płaszcza (bez korony) 37 cm i średnicę 37 cm. Kształt dzwonu jest wydłużony, o wysokości przewyższającej jego średnicę. Koronę dzwonu cechuje wyniosłość i rozłożystość, a jej ramiona wychodzą poza szerokość górnej średnicy dzwonu. Ramiona korony są ozdobione plecionką sznurową. Taki sznurowy ornament świadczy o bardzo wczesnym pochodzeniu dzwonu, właśnie z połowy XIII wieku.

Do najstarszych zachowanych dzwonów w Polsce należy również dzwon Herman, zwany także Nowakiem z Katedry Wawelskiej. Został ufundowany przez kanonika krakowskiego Hermana około 1271 roku, za panowania księcia Bolesława Wstydliwego i św. Kingi. Dzwon Nowak o średnicy 83 cm ważący 420 kg jest zawieszony w Wieży Srebrnych Dzwonów Katedry Wawelskiej. W wieży tej zawieszone są również dzwony Maciek i Goworek. Dzwon Maciek o średnicy 72 cm i wadze 210 kg ufundowany został przez krakowską kapitułę katedralną w 1669 roku. Dzwon Zbyszko, zwany Goworkiem, o średnicy 98 cm i wadze 732 kg, ufundował w 1423 roku biskup Zbigniew Oleśnicki jako dziękczynienie za otrzymaną sakrę biskupią.

W większości przypadków datowanie starych dzwonów jest przybliżone, gdyż brak na nich inskrypcji, a w starych kronikach nie odnotowano informacji związanych z ich powstaniem. Dzwony późniejsze posiadają inskrypcje i datę odlania. Na podstawie badań przeprowadzonych przez Andrzeja Bochniaka można ustalić, że obecnie najstarszymi datowanymi dzwonami w Polsce są: Świętosław, Piotr i Dzwon Przedbora.

Dzwon Świętosław znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu. Odlany został w 1300 roku, a inskrypcja pisana majuskułą w języku łacińskim mówi o fundatorze, opacie Świętosławie. Zamieszczona data fundacji ANNO MCCC pisana jest od strony prawej do lewej. Jest to niewielki dzwon, ładnie odlany, o średnicy 31 cm i wysokości z koroną 37,5 cm.

W Sandomierzu w kościele św. Jakuba znajduje się dzwon Piotr z 1314 roku. Majuskułowa inskrypcja podaje datę ANNO D[OMI]NI ·M·CCCXIIII oraz imię patrona dzwonu PETRI. Dzwon ma średnicę 54 cm i wysokość bez korony 47 cm. Jest zawieszony na przykościelnej dzwonnicy wraz z dwoma innymi dzwonami datowanymi, większy z 1389 roku i mniejszy z 1758 roku. Wszystkie dzwony są sprawne i napędzane ręcznie.

W bazylice św. Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu znajduje się trzeci najstarszy datowany dzwon. Nazwany został dzwonem Przedbora, pochodzi z 1318 roku, co potwierdza łacińska majuskułowa inskrypcja: A·D·M·CCC·XVIII i jest dedykowany „Zawsze pełnej chwały Maryi Dziewicy”. Dzwon o średnicy 121 cm i wysokości bez korony 108 cm, jest wyjątkowo okazały. Wisi u szczytu dzwonnicy przylegającej do bazyliki.

Obok niego zawieszone są jeszcze dwa inne dzwony: dzwon średni z 1424 roku zwany Dzwonem Śmierci i dzwon duży z 1405 roku zwany Dzwonem Wielkim. Wszystkie trzy dzwony są sprawne i używane. Obecny napęd elektryczny wykonała firma Rduch.

Dzwon św. Wawrzyńca z kościoła Najświętszej Marii Panny w Toruniu odlany został w 1386 roku. Jego średnica wynosi 1,06 metra. Dzwon św. Urban z Biecza koło Gorlic został odlany w 1382 roku. Dzwon ten pękł po II wojnie światowej, a nieudolne próby zespawania w 1969 roku doprowadziły do jego całkowitego zniszczenia. Pozostałości dzwonu znajdują się obecnie w tzw. Domu Kromera w Bieczu będącym oddziałem Muzeum Ziemi Bieckiej.

W wieży kościoła Mariackiego w Krakowie znajdują się cztery dzwony: Tenebrat z 1386 roku, o masie 4,8 tony i średnicy 1,75 m; Misjonał z 1386 roku, o masie 2,2 tony i średnicy 1,34 metra; pochodzący z początku XIV wieku dzwon Campana Antiqua o masie 1,16 tony i średnicy 1,07 m oraz Półzygmunt o masie 6 ton i średnicy 1,8 m, który został odlany w 1438 roku przez ludwisarza Freudentheila. Dekorowany jest płaskorzeźbami Matki Boskiej z dzieciątkiem Jezus, herbem państwa polskiego, miasta Krakowa oraz sześcioma innymi herbami.

W bazylice św. Małgorzaty w Nowym Sączu zawieszony jest dzwon Michał Archanioł odlany w 1617 roku, o wadze 4,84 ton i średnicy 204 cm, oraz dzwon św. Jan – odlany w 1611 roku, ważący 2,66 tony, o średnicy mierzącej 162 centymetry.

Niezachowany dzwon Gratia Dei z 1453 roku, zwany też Zygmuntem, z kościoła Mariackiego w Gdańsku ważył 6,1 tony i miał średnicę 2,18 metra. Został zniszczony podczas pożaru wieży w 1945 roku. Znajdował się tam również dzwon na trwogę Hosanna z 1373 roku, który przetopiono w 1632 roku.

W katedrze gnieźnieńskiej zawieszony jest dzwon św. Wojciech z 1726 roku, o masie 6,3 tony i średnicy 2,08 metra. Na dzwonie znajduje się wizerunek św. Wojciecha trzymającego krzyż i wiosło. Niżej umieszczono napis: ,,Wsłuchiwać się będą w mój głos”. Pierwotny dzwon ufundowany przez królewicza Władysława, odlany został w 1621 roku z armat zdobytych w moskiewskiej wyprawie wojennej, był trzy razy przetapiany.

W 1670 roku uległ uszkodzeniu i został ponownie odlany w 1689 roku. Trzydzieści lat później pokazała się w nim znaczna szczerba, powodując niezdatność do użycia. Powtórnie odlał go w Gnieźnie w 1726 roku ludwisarz Michał Wittwerck z Gdańska. Rezonans po uderzeniu serca trwa 2,5 minuty, a zasięg słyszalności dochodzi do 15 kilometrów.

Dzwon Zygmunt

Dzwon Zygmunt odlany został w 1520 roku w Krakowie przez ludwisarza Hansa S. Behama z Norymbergi. Zawieszony jest w Wieży Zygmuntowskiej katedry wawelskiej w Krakowie. Dzwon emituje ton fis (w oktawie wielkiej), o częstotliwości 90 Hz (w oktawie dolnej). Poziom natężenia dźwięku mierzonego w wieży wynosi 113 decybeli. Średnica dzwonu u podstawy wynosi 2,42 m, jego wysokość 1,99 m, a z koroną 2,41 metra. Ściany mają grubość od 7 do 21 cm. Masa całego dzwonu zważona w 2001 roku wyniosła 12,6 tony. Sam dzwon ma masę 9650 kg, jarzmo 2160 kg, serce z zawiesiem 365 kg, huśtawka 315 kg, liny 45 kg, łożyska 65 kilogramów. Dzwon odlewano między Bramą Floriańską a Bramą Sławkowską w Krakowie. Wykonany został z brązu zawierającego 80% miedzi i 20% cyny. Wbrew legendzie nie był odlany z mołdawskich armat zdobytych przez Polaków w bitwie pod Obertynem, ponieważ miała ona miejsce 11 lat później, 22 sierpnia 1531 roku.

Dzwon został ufundowany przez króla Zygmunta I Starego. Był dedykowany Bogu, Bogurodzicy i świętym patronom króla. Płaskorzeźby dwóch głównych patronów św. Stanisława Biskupa i św. Zygmunta Burgundzkiego umieszczone w renesansowych niszach zdobią klosz dzwonu. Po obu stronach płaskorzeźb umieszczono herby Polski – Orła i Litwy – Pogoń. Pod koroną dzwonu mieści się łacińska dedykacja fundatora: „Bogu najlepszemu, największemu i dziewicy Bogurodzicy, świętym patronom swoim, znakomity Zygmunt, król Polski, ten dzwon godny wielkości umysłu i czynów swoich kazał sporządzić roku zbawienia 1520”. Na dzwonie tym ludwisarz Hans Beham dwukrotnie wypisał swe imię i nazwisko, raz po łacinie, drugi raz po niemiecku.

Dzwon wciągnięto na wieżę 9 lipca 1521 roku, wykorzystując system kołowrotów oraz drewnianą rampę ustawioną obok wieży. Wykorzystując system kołowrotowy, na górnej platformie rampy wybudowano skrzynię, którą zawieszono na jednym końcu liny. Drugi koniec liny był przywiązany do dzwonu spoczywającego obok wieży. Do skrzyni zaczęto wnosić ciężkie kamienie dla zrównania ciężaru dzwonu. Po przeważeniu ciężaru dzwonu, Zygmunt szybko wjechał na górną platformę, skąd wciągnięto go do wieży.

Cztery dni później, 13 lipca 1521 roku, po raz pierwszy uderzono sercem w dzwon. Ludwisarz Hans Beham otrzymał w 1522 roku od króla tytuł „magister expeditionis et omnium pixidariorum supremum magister” i żołd roczny 200 zł, zwolnienie z podatków oraz mieszkanie na Wawelu.

Uroczyste zawieszenie dzwonu Zygmunt przedstawia słynny obraz Jana Matejki, namalowany w 1874 roku. Obraz w rzeczywistości przedstawia scenę wyciągnięcia dzwonu z jamy odlewniczej i jego poświęcenie, a nie wciąganie na wieżę wawelską.

*„Zawieszenie dzwonu Zygmunta” Jana Matejki, 1874 rok*

Serce dzwonu pękało czterokrotnie. W roku 1859 uszkodzeniu uległ trzpień pod płetwą. W 1865 roku odpadł ogon pod kulą. W 1876 roku całe serce urwało się z zawiesia i spadając przebiło wszystkie podłogi rozbijając się na dole wieży. Wszystkie te uszkodzenia naprawiano metodą kuźniczą i oryginalne serce uderzało w dzwon do Bożego Narodzenia 2000 roku. Wtedy to dzwonnicy odkryli pęknięcie ogona przekraczające połowę grubości przekroju poprzecznego serca. Nowe serce wykuto w Nowej Hucie, a jego fundatorem był Tadeusz Bogacz. Na Rezurekcję 14 kwietnia 2001 roku dzwon z nowym sercem wrócił do służby Bogu i narodowi.

Dzwon Zygmunt odzywa się rzadko, a słyszalny jest w promieniu 50 kilometrów. Przywilej uderzania w ten najsłynniejszy dzwon w Polsce przysługuje członkom wspólnoty katedralnych dzwonników, która liczy obecnie 30 osób. W czasie dzwonienia musi równocześnie pociągać za sznury 12 osób. Decyzją proboszcza katedry zespołem dzwonników kieruje Andrzej Bochniak.

W czasie dzwonienia ogromna masa metalu i drewna przelatuje nad głowami dwunastu dzwonników i ich kolegów czekających na zmianę przy linach. Ramiona huśtawki pokonują sześciometrową drogę w czasie 1,5 sekundy, a dolna część serca pędzi między głowami stojących pod dzwonem z prędkością 12 metrów na sekundę. Towarzyszy temu magiczny, basowy huk dzwonu i głośne skrzypienie dębowej konstrukcji.

Współcześnie Zygmunt bije w najważniejsze święta i uroczystości kościelne oraz narodowe. Są to między innymi Nowy Rok, Trzech Króli, Niedziela Palmowa, Wielkanoc, św. Zygmunta, Dzień Konstytucji 3 Maja, św. Stanisława, Wniebowstąpienie Pańskie, Zesłanie Ducha Świętego, Boże Ciało, św. Piotra i Pawła, Wniebowzięcie NMP, Wszystkich Świętych, Dzień Zaduszny, Święto Niepodległości, Boże Narodzenie. Oprócz tego dzwon bije w chwilach ważnych dla Krakowa i Polski. Dzwonił przy każdej wizycie Jana Pawła II w Krakowie. Jego ton rozbrzmiewał także 1 września 1939 roku, po zajęciu Paryża w 1940 roku przez wojska niemieckie oraz 5 marca 1953 roku, gdy umarł Józef Stalin. Dzwon Zygmunt dzwonił także, gdy zmarł papież Jan Paweł II.

Nadejście nowego, drugiego tysiąclecia oznajmiano głośnym biciem we wszystkie dzwony. Tylko dzwon Zygmunt milczał, bo jego serce przed Bożym Narodzeniem 2000 roku pękło.

Pozostałe cztery największe dzwony Katedry Wawelskiej zawieszone w Wieży Zygmuntowskiej są obecnie nieużywane. Dzwon największy z nich to Stanisław, zwany też Półzygmuntem, z 1463 roku, o masie 5,9 tony i średnicy 1,89 metra. Kolejny to Kardynał z 1455 roku, o masie 3 ton i średnicy 1,6 metra. Na dzwonie widoczne jest uszkodzenie powstałe, gdy w XIX wieku uderzył w niego fragment oderwanego serca z dzwonu Zygmunt. Trzecim z kolei jest dzwon Urban z 1364 roku, poświęcony papieżowi Urbanowi V w podzięce za zgodę na otwarcie Akademii Krakowskiej. Trzykrotnie pękał i był przetapiany. Obecny egzemplarz odlany został w 1757 roku, waży 2,9 tony i ma średnicę 1,67 metra. Najmniejszy z omawianej czwórki to dzwon Głownik z 1460 roku, o masie 1,8 tony i średnicy 1,39 metra.

Tuba Dei

Dzwon Tuba Dei (Trąba Boża) o masie 7,23 tony jest zawieszony w Bazylice katedralnej Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu. Jego średnica podstawy wynosi 2,27 metra, a wysokość 2,2 metra. Odlany był w 1500 roku w Toruniu przez ludwisarza Marcina Szmidta. W części górnej płaszcza dekoracje stanowią pojedyncze kręgi, a w środkowej widnieją cztery reliefy: św. Katarzyny, św. Jana Chrzciciela, św. Barbary i św. Jana Ewangelisty. Został zawieszony na drewnianym belkowaniu na wysokości 34 metrów. Według przekazów dzwon został wciągnięty na wieżę po specjalnej pochylni zbudowanej ponad dachami kamienic. Do wciągnięcia dzwonu po pochylni użyto 7 wołów. Jest największym w Europie Środkowej średniowiecznym dzwonem kołysanym, napędzanym przez 4–6 dzwonników naciskiem nóg.

Podczas szwedzkiej wojny północnej w 1703 roku z kościoła św. Jakuba w Toruniu zostały zrabowane przez króla Karola XII dwa dzwony i wywiezione do Szwecji. Większy z nich, z 1634 roku o masie 6,2 tony, pękł podczas transportu, został więc przetopiony i ponownie odlany. Obecnie wisi w północnej wieży katedry w Uppsali i jest największym szwedzkim dzwonem. Drugi dzwon, nazywany Thornan, pochodzący z XV wieku, o masie 3,5 tony, zawieszony jest w tej samej wieży i cieszy się sławą największego średniowiecznego dzwonu w Szwecji. Natomiast największy toruński dzwon – Tuba Dei – uniknął wywiezienia do Szwecji, ponieważ został przez Radę Miasta Torunia w 1703 roku wykupiony za 12 tysięcy talarów.

Maryja Bogurodzica

Największym obecnie dzwonem w Polsce jest dzwon Maryja Bogurodzica z bazyliki w Licheniu. Instrument ten ma średnicę podstawy mierzącą 3,12 m i wysokość 4,4 m, waży 14,77 tony, w tym serce stanowi 400 kilogramów. Odlany został w 1999 roku, w ludwisarni Enrico Campanniego pod Mediolanem. Poświęcony został 25 czerwca 2000 roku przez nuncjusza apostolskiego Józefa Kowalczyka i stanowi wotum Polaków za 2000 lat chrześcijaństwa. Dekorowany jest sześcioma polami związanymi tematycznie z dziejami Polski. Znajdują się tam godła Władysława Jagiełły, Stefana Batorego, Kazimierza Wielkiego, Jana Pawła II oraz II i III Rzeczypospolitej.

Napisy na dzwonie:

„Imię moje Maryja – Bogurodzica. Powołano mnie do życia, aby Bogu Ojcu dziękować za Narodzenie się Jego Syna Jezusa Chrystusa na ziemi dwa tysiące lat temu, aby dziękować Matce Bożej za objawienie się w Licheniu 150 lat temu, aby uprosić pokój i błogosławieństwo Trójcy Świętej na Trzecie Tysiąclecie dla Polskiego Narodu i świata całego.

Do mego Obrazu w tym kościele będzie przychodził cały Mój Naród i będzie czerpał moc łask z rąk moich w najtrudniejszych dla siebie czasach.

Gdy z dalekich Włoch przybyłem do Lichenia, był rok 1997. 1000 lat od śmierci św. Wojciecha. Papieżem był Polak – Jan Paweł II, prymasem Polski – ks. Kardynał Józef Glemp, biskupem włocławskim – ks. Bronisław Dembowski, generałem Marianów w Rzymie – ks. Adam Boniecki, przełożonym Marianów w Polsce – ks. Jan Rokosz, proboszczem w Licheniu – ks. Eugeniusz Makulski.

Powołał mnie do życia Naród Polski, abym głosił Chwałę Wszechmogącego Boga, wielbił Maryję Niepokalaną, Żyjących wzywał do Służby Bożej, żegnał i płakał za umarłymi, abym odpędził złe duchy od tego miejsca i całego Polskiego Narodu”.

Ponadto w Licheniu został zawieszony dzwon Józef ważący 11,6 tony (serce waży 270 kg), będący największym odlanym dotąd w Polsce dzwonem. Wykonano go w 2002 roku w ludwisarni Janusza Felczyńskiego w Przemyślu.