Historia świata składa się z dwóch przeplatających się okresów – gdy armaty przetapiano się na dzwony oraz gdy z dzwonów odlewano armaty. W Europie duże spustoszenia spowodowały najazdy szwedzkie i tureckie. W 1453 roku zdjęto i zarekwirowano dzwony należące do bazyliki Hagia Sophia w Stambule. Dalsza ekspansja cesarstwa otomańskiego pociągała za sobą przekształcanie kościołów w meczety, co było połączone z usuwaniem dzwonów i przetapianiem ich na armaty.
Najstarsza wzmianka o grabieży dzwonów w Polsce pochodzi z czeskiej kroniki Kosmasa i dotyczy wywiezienia z Gniezna do Czech dzwonów przez księcia Brzetysława około 1039 roku. W Polsce dochodziło do grabieży dzwonów przez Szwedów nie tylko w 1655 roku, ale też w 1703 roku. W trakcie szwedzkiej wojny północnej 1700–1721 został wywieziony z kościoła św. Jana w Toruniu dzwon Tornan, który zawieszony został w katedrze w Uppsali.
Konfiskatę własnych dzwonów na potrzeby zbrojeniowe zapoczątkowano dopiero po rewolucji francuskiej. Ze względu na blokadę gospodarczą Francja podczas pierwszego cesarstwa nie miała wystarczająco dużo metali kolorowych i dla pokrycia deficytu materiałowego wprowadziła rekwizycję dzwonów u siebie i w okupowanych krajach.
W Polsce konfiskatę własnych dzwonów zapoczątkowano w czasie powstania kościuszkowskiego, na mocy osobnego rozporządzenia. Kolejną konfiskatę dzwonów z kościołów przeprowadzono w okresie Księstwa Warszawskiego oraz powstania listopadowego. Duże straty i rekwizycje dzwonów miały miejsce podczas pierwszej i drugiej wojny światowej. Rekwizycje w okresie I wojny światowej odbywały się w oparciu o rozporządzenie Rady Związkowej Bundesrat z 1915 roku, wydane na polecenie Ministerstwa Wojny.
W okresie drugiej wojny światowej Hermann Göring wydał 15 marca 1940 roku rozporządzenie mówiące o rekwizycji dzwonów na całym okupowanym terytorium. W celu ustalenia wartości artystycznej i historycznej parafie i właściciele nieruchomości, gdzie znajdowały się dzwony, byli zobowiązani do wypełnienia ankiet Meldebogen für Bronzeglocken der Kirchen dotyczących dzwonów z brązu, ponieważ dzwony stalowe nie przedstawiały wartości dla przemysłu zbrojeniowego. Utworzono specjalne archiwum dzwonów – Deutsches Glockenarchiv w Norymberdze. Dzwony podzielono na cztery kategorie: A, B, C, D. Do grupy A należały dzwony z XIX i XX wieku, które nie posiadały wartości artystycznych i historycznych. Do grupy B zaliczano dzwony, które nie posiadały większej wartości artystycznej i historycznej, lecz zostały wykonane w XVIII lub początkach XIX wieku. Dzwony kategorii C wykonane były przed XVIII wiekiem i przedstawiały znaczną wartość artystyczną i historyczną. Grupa D obejmowała dzwony szczególnej wartości, które nie podlegały konfiskacie. Ponadto rozporządzenie to pozwalało pozostawić w kościele jeden dzwon na potrzeby parafii.
Liczba zabytkowych dzwonów zmniejsza się z każdą wojną. W 1945 i 1947 roku odbyły się inwentaryzacje utraconych dzwonów. Rewindykacja doprowadziła do odzyskania pewnej liczby wywiezionych egzemplarzy. Z pokaźnej liczby nierozpoznanych dzwonów przydzielono poszkodowanym parafiom analogiczne rozmiarami dzwony niewiadomego pochodzenia, tytułem rekompensaty. W tej sytuacji niektóre parafie rezygnowały z dalszych poszukiwań i roszczeń.
Źródło: Stefan Gierlotka, DZWONY. Historia, technika ich wykonywania i napędy.
Na górze strony: dzwony zrabowane w Panewnikach 24 kwietnia 1942 roku
Nowe komentarze