3.2. CJG. Współczesny zegar i jego dzwony

Podczas odbudowy wieży po ostatnim wielkim pożarze z roku 1900 postanowiono, że nowy zegar powinien mieć nowoczesny, wysokiej klasy mechanizm zapewniający najlepszą z możliwych w tym czasie dokładność chodu i odporność na zużycie. Zegar jasnogórski należy do tzw. wielkich zegarów wieżowych o niskiej konstrukcji mechanizmu. Dla ułatwienia obsługi korpus mechanizmu umieszczono na solidnej stalowej podstawie, pełniącej funkcję stojaka. Zegar ten w 1904 roku, czyli w czasach, w których był wykonywany, należał do najnowocześniejszych i najdokładniejszych tego typu urządzeń na świecie. Posiadał wszelkie znane wtedy udoskonalenia zapewniające długą żywotność i dokładność chodu (o co zabiegali zapewne zamawiający zakonnicy). Należy tu wymienić zastosowany wychwyt nożycowy z kołem w postaci podwójnej tarczy oraz napęd pośredni, który powoduje, że regulator (wahadło) jest napędzany stałą siłą. Ustawiona na wyżej wymienionym stojaku solidna rama mieści cały mechanizm zegara, a właściwie 3 sprzężone mechanizmy: mechanizm chodu, mechanizm wybijania pełnych godzin i mechanizm wybijania kwadransów. Każdy z mechanizmów posiada niezależny napęd obciążnikowy. Na zewnętrznych bokach wieży umieszczone są 4 tarcze ze wskazówkami, które otrzymują napęd z mechanizmu za pośrednictwem pędni, mechanizmu rozrządu i przekładni wskazań.

Do wybijania godzin i kwadransów służą 2 dzwony wchodzące w skład carillonu. Pełne godziny są wybijane przez dzwon numer 1 o imieniu Matka Boska Częstochowska, kwadranse natomiast przez dzwon numer 12 o imieniu Wacław. Młoty, które opadając pod własnym ciężarem, uderzają w klosze od zewnątrz, są unoszone przez mechanizmy wybijania godzin i kwadransów za pośrednictwem układu cięgien i dźwigni. Zamawiając nowy zegar po pożarze w roku 1900, podjęto też decyzję o zainstalowaniu carillonu, czyli instrumentu muzycznego złożonego z co najmniej 24 strojonych dzwonów, a więc obejmującego dwie oktawy chromatyczne (mniejszy zespół dzwonów nazywa się kurantem).

mechanizm chodu
mechanizm godzin
mechanizm kwadransów
obciążniki:
A. mechanizmu chodu
B. mechanizmu bicia godzin
C. mechanizmu bicia kwadransów
pędnia
rozrząd
sprzęgło widełkowe
przekładnia wskazań
wałek
krążek ruchomy
naciąg ręczny
tarcza
cięgno młota
wskazówki
dzwon godzin
dzwon kwadransów
młot ze sprężyną odbojową
dźwignia kątowa

Schemat zegara częstochowskiego

Specjalny bęben umożliwia programowanie melodii, które są automatycznie odtwarzane z wykorzystaniem uderzających w zewnętrzną powierzchnię klosza dzwonu młotów. Mechanizm chodu zegara włącza mechanizm carillonu analogicznie jak włączany jest mechanizm bicia kwadransów, a po nim godzin. Podobnie jak w zegarze mechanizm carillonu posiada napęd obciążnikowy. Stalowa lina nawinięta jest na bęben, a do jej końca doczepiony został obciążnik o ciężarze około 800 kg. To typowe urządzenie, którego zasada działania nie zmieniła się od czas średniowiecza. Na impuls z zegara koło zapadowe zostaje odblokowane i bęben napędowy z nawiniętą liną zaczyna się obracać pod wpływem obciążnika, napędzając sprzężony z nim bęben z kołkami, które są ustawiane w odpowiedni sposób, indywidualnie dla każdej melodii. O kołki te zaczepiają pazurami końce dźwigni i są przez nie unoszone, przez co drugi koniec dźwigni pociąga za drut sprzężony z młotem przy dzwonie, unosząc go. Gdy dźwignie zsuną się z kołków, zwolnione młoty uderzają w dzwony. Po dziś dzień w belgijskim mieście Aloste oglądać można świetnie zachowany tego typu mechanizm zbudowany w 1481 roku.