1.21. Carillony i kuranty

Oprócz dzwonów używanych do celów sygnalizacyjnych i religijnych stosowane są zespoły dzwonów o różnych tonach, tworzące większe instrumenty, czyli carillony. Uruchamianie w odpowiedniej kolejności dzwonków w carillonie pozwala na wygrywanie melodii wybijanej ręcznie przez carillonistę lub poprzez zaprogramowany mechanizm.

Carillon to instrument muzyczny złożony z zestrojonych dzwonów, składający się co najmniej z dwóch oktaw chromatycznych, czyli 24 dzwonów. Instrumenty złożone z mniejszej liczby dzwonów nazywane są kurantami. W niektórych rozwiązaniach przy carillonie montuje się odpowiednią klawiaturę przypominającą przerobioną organową klawiaturę nożną. Carillonista gra poprzez uderzanie od góry pięściami w klawisze. Mechanizmy poruszające młotki składają się z napędu obciążnikowego, zestawu przekładni zębatych, regulatora wiatrakowego, systemu włączającego, zazwyczaj współpracującego z zegarem, oraz dużego bębna, na którym montowane są bolce poruszające dźwignie połączone z młotkami lub sercami dzwonów. Ich umieszczenie na bębnie można zmieniać, przekształcając tym samym wygrywaną melodię. W XX wieku opracowano carillony sterowane elektronicznie, a współcześnie stosuje się sterowanie mikroprocesorowe.

W krajach prawosławnych do uruchamiania dzwonków nie stosuje się klawiatury, lecz serca dzwonów poruszane ręcznie dzięki systemowi linek, które należy odpowiednio ciągnąć. System ten nie daje możliwości wygrywania skomplikowanych melodii, lecz służy jedynie powtarzaniu rytmicznych fraz.

Pierwsze carillony powstały w XV wieku we Flandrii. W XVI wieku wykonywano już rozbudowane carillony w Belgii, Holandii, a także we Francji i Niemczech, szczególnie w bogatych miastach hanzeatyckich. Zabudowane w ratuszach carillony wygrywają różne melodie podnosząc tym atrakcyjność miast. Instrumenty te służą do tworzenia szczególnego nastroju w miejscach publicznych.

W Polsce istnieje kilka carillonów koncertowych. Najstarsze dwa znajdowały się kiedyś w Gdańsku. Carillon w gdańskim ratuszu składał się z 14 dzwonów i został wykonany w 1561 roku. Nie posiadał klawiatury, a melodie wygrywane były automatycznie, z zaprogramowanego obrotowego bębna. Podczas II wojny światowej Niemcy uznali dzwony gdańskiego carillonu za obiekty szczególnej wartości i nie zrabowali ich. Niestety nie przetrwały one bombardowań w 1945 roku. W 2000 roku na wieży ratusza zainstalowano 37-dzwonowy carillon, wykonany przez holenderską wytwórnię dzwonów i carillonów Royal Eijsbouts w Asten.

W kościele św. Katarzyny w Gdańsku pierwszy carillon zainstalowano w 1578 roku, a zdjęto w 1634 roku, w trakcie wymiany zegara i dachu wieży. Drugi carillon liczył 35 dzwonów, zamontowany w 1738 roku przetrwał do pożaru w 1905 roku. Był to carillon koncertowy, wyposażony w stół do gry i klawiaturę. Trzeci carillon działał w latach 1910–1942, składał się z 37 dzwonów i był wtedy najcięższym carillonem na świecie. Został zdemontowany podczas wojny w 1942 roku. Obecny instrument z 37 dzwonami, wykonany przez ludwisarnię Royal Eijsbouts w Asten w Holandii, zawisł na wieży w 1989 roku. Instrument zmodernizowano w 1998 roku, dodając kolejne dzwony. Obecnie ten carillon liczy 49 dzwonów o łącznej masie 14 270 kg. W 1998 roku dobudowano także mechanizm do gry ręcznej, dzięki czemu stał się on największym koncertowym carillonem w Europie Środkowej. Każdego roku na początku sierpnia organizowany jest Gdański Festiwal Carillonowy, podczas którego występują najwięksi światowi wirtuozi tego instrumentu.

W klasztorze na Jasnej Górze w Częstochowie zainstalowano na wieży carillon składający się z 36 dzwonów. Zbudowany został w belgijskiej wytwórni Malines koło Brukseli w 1904 roku. Mechanizm kurantowy i stół do gry ręcznej usadowiony został w stalowej kabinie. Carillon co kwadrans wygrywa różne melodie religijne. Dzwony, na których wygrywane są melodie zawieszone zostały 20 metrów powyżej bębna carillonu, na wysokości 80–90 m od podstawy wieży. Mechanizm grający wykonano w postaci bębna o długości 1,2 metra i średnicy 1,2 metra. Kołki na bębnie mona przestawiać, co pozwala grać różne melodie.

Poprzez system cięgien i dźwigni ruch przenoszony jest na młotki, które wybijają dźwięki na dzwonach. Mechanizm carillonu napędza ciężar o masie 900 kilogramów. Jego uruchamianie odbywa się z zegara wieżowego poprzez system dźwigni i cięgien. Dzwony carillonu wygrywają trzy pełne oktawy chromatyczne. Najmniejszy dzwon ma średnicę podstawy 0,23 metra, a największy 1,38 metra. W całym wnętrzu wieży umieszczono system 58 cięgien przenoszących ruch od mechanizmu do młotków.

*Bęben mechanizmu carillonu jasnogórskiego*

Wewnątrz dzwonów zamontowano drugi system młotków i sprężyn reakcyjnych do gry ręcznej. Stół do gry ręcznej, ustawiony za mechanizmem carillonu, zawiera klawisze i pedał wspomagający. Obecnie mechanizm sterujący młotkami wybijającymi na dzwonach melodie jest sterowany elektronicznie. Wykonała go firma Rduch.

W bazylice Matki Boskiej Bolesnej Królowej Polski w Licheniu Starym istnieje carillon składający się z 25 dzwonów o łącznej wadze 1050 kg oraz zawieszonych w kolumnadzie frontonu świątyni. Carillon ten został uruchomiony w 2004 roku.

Kurant usytuowany na wieży ratusza w Lesznie składa się z 12 dzwonów, wygrywających kilkanaście razy dziennie różne melodie. Został ufundowany w 2002 roku przez holenderskie Stowarzyszenie Kręgu Przyjaciół Deurne–Leszno.

Kurant znajdujący się na wieży ratusza w Poznaniu zbudowany został w 2003 roku. Wygrywa on melodię hejnału miasta, a można go usłyszeć między godzinami 7.00 a 21.00. W Poznaniu także kościół Wszystkich Świętych posiada ten specyficzny instrument. Zbudowano go w 2004 roku, a zestawiony został z ośmiu dzwonów wygrywających pieśni kościelne.

Kurant umiejscowiony na Politechnice Częstochowskiej zbudowany został w 2002 roku. Jest częścią wolno stojącego mechanizmu zegarowego ustawionego przed budynkiem Wydziału Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej. Składa się z 10 dzwonów. Jego repertuar zawiera między innymi powszechnie znane pieśni: Gaude Mater Polonia i Gaudeamus igitur.

Kurant w wolno stojącej dzwonnicy kościoła św. Agnieszki i św. Jakuba w Nysie zbudowany został w 2002 roku. Stanowi on część mechanizmu zegarowego tego kościoła.

W Sanoku na wieży kościoła franciszkańskiego zawieszono 8-dzwonowy kurant o wadze 250 kilogramów. Zbudowany został w 2005 roku i wykorzystuje treści muzyczne zaczerpnięte z tradycji religijnej.

W Krakowie w kolegiacie św. Anny w 2006 roku również zbudowano kurant. Wygrywa on melodie religijne. Inne jeszcze carillony i kuranty można spotkać w Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach (składa się on z 9 dzwonów), w Toruniu w kościele Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny (składa się z 15 dzwonów), w bazylice św. Antoniego w Rybniku (15-dzwonny), wreszcie w Sosnowcu w kościele św. Tomasza (zawiera 14 dzwonów wygrywających).

Ze względu na dużą atrakcyjność i charakterystyczne przyjemne brzmienie stale wzrasta liczba instalacji tych ciekawych instrumentów. Kuranty wpisują się w strukturę audiosfery, a swym rozpoznawalnym dźwiękiem wybijają się ponad szum i hałas ulicznego gwaru.