1.5. Dzwony kościelne

Dzwony kościelne swym dźwiękiem uświetniają uroczystości religijne, wzywają na nabożeństwa, nawołują do odmawiania modlitw. Pierwsze dzwony informujące zakonników o porze odmawiania modlitw zostały wprowadzone w 409 roku przez św. Paolina z Noli. Były zawieszane w specjalnych dzwonnicach. Ich rozpowszechnienie oraz powiązanie z liturgią Kościoła miało miejsce za pontyfikatu papieża Sabiniana (604–606).

W dawnych klasztorach stosowano kilka dzwonów o różnym przeznaczeniu. Dzwon zwany cymballum wzywał zakonników do modlitw i nabożeństw, dzwon chórowy, zwany nola, przypominał o zajęciach zakonnych, a dzwon refektarzowy, zwany squila, informował o porach posiłku. Dzwon większy, określany jako campana, używany był tylko w dniach uroczystości religijnych. Żałobna sygnaturka – nomula – wzywała zakonników do modlitwy za konających. Dzwony rozbrzmiewały na jutrznię, Anioł Pański oraz na mszę. Podczas mszy dzwoniono w czasie przeistoczenia, błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem, śpiewu Te Deum laudamus oraz procesji. Dzwoniono w chwili konania wiernego i jego pogrzebu. Dzwonnicy mieli obowiązek dzwonienia ostrzegającego przed nadchodzącą burzą czy nawałnicą. Dawniej dzwonnicy mieszkali w pobliżu miejsca zawieszenia dzwonu, gdyż musieli dzwonić o różnych porach dnia.

W 1095 roku papież Urban II w intencji powodzenia wypraw krzyżowych wprowadził modlitwę treuga Dei (Rozejm Boży), której początek i koniec oznajmiały dzwony. Wieczorne wezwanie dzwonieniem na odmawianie Anioła Pańskiego (Angelus Domini nuntiavit Mariae Virginis) wprowadzono w połowie XIII wieku w zakonach franciszkańskich. W XV wieku rozpowszechniono trzykrotne dzwonienie w ciągu dnia na odmawianie modlitwy Anioł Pański: o wschodzie i zachodzie słońca oraz w południe. Stało się to za sprawą papieża Kaliksta III (1455–1458), który chciał w ten sposób wyprosić u Matki Bożej ratunek przed najazdem tureckim.

Dzwon swym smutnym tonem towarzyszy zmarłym w ostatniej drodze. W niektórych kościołach zawieszano specjalne dzwony konających oraz pogrzebowe. Dzwonkiem za konających, zwanym też kanoniczką, dzwoniono w chwili agonii lub zaraz po śmierci człowieka. Sposób dzwonienia informował o śmierci kobiety lub mężczyzny, a ilość uderzeń wskazywała na wiek zmarłego. Wierni doskonale kojarzyli te znaki. Dźwięk dzwonu pogrzebowego był znakiem do przerwania zajęć i modlitwy za zmarłego. W centrum Krakowa zachowały się trzy dzwony za konających: w kościele Mariackim, św. Marka i u dominikanów.

Od wczesnego średniowiecza w czasie mszy świętej praktykowane jest dzwonienie w chwili podniesienia-przeistoczenia. Wiele kościołów posiadało na wieży specjalny dzwon zwany sygnaturką, który rozbrzmiewał w chwili podniesienia. W Polsce również przyjęto ten zwyczaj, a wprowadził go biskup gnieźnieński Jakub Świnka w 1285 roku, na synodzie w Łęczycy.

Dawniej dźwięk dzwonu, pojawiający się o północy w Środę Popielcową, rozpoczynał okres Wielkiego Postu. Do dziś w okresie tym zabronione jest dzwonienie podczas triduum paschalnego, od Gloria w czasie mszy w Wielki Czwartek aż do Gloria w czasie mszy rezurekcyjnej. W czasie tych trzech ostatnich dni Wielkiego Tygodnia w miejsce dzwonków używa się w kościele specjalnych kołatek. Dzwony kościelne milczą również podczas trwania nałożonego interdyktu.

Kongregacja Obrzędów w 1941 roku ustaliła, że kościoły katedralne powinny posiadać najmniej 5 dzwonów wieżowych, kościoły kolegiackie 3, a parafialne od 2 do 3. Ponadto wszystkie muszą być wyposażone w dzwonki liturgiczne, które używane są przez ministrantów w czasie mszy, a także do noszenia wiatyku do chorych.

Kościół otacza dzwony wielką czcią. Przez chrzest i poświęcenie dzwony weszły w sferę sacrum, stały się przedmiotem liturgicznym. Stanowią również ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem, co wyraża stosowana często inskrypcja: Laudo Deum verum, plebem voco, congrego clerum, defunctos ploro, postem fugo, festa decoro (Wielbię Boga prawdziwego, zwołuję lud, gromadzę duchowieństwo, opłakuję zmarłych, oddalam zarazę i przyozdabiam święta).

*Dzwonek za konających w kościele Dominikanów w Krakowie*

Dzwony pełniące funkcje liturgiczne muszą być wcześniej poświęcone. Obrzęd poświęcania dzwonów kościelnych nazywa się chrztem – baptismus – dzwonu. Tradycję poświęcania dzwonów i nadawania imion, jak już wspomniano zapoczątkował papież Jan XIII (965–972). W 968 roku po raz pierwszy poświęcił dzwon dla bazyliki laterańskiej i nadał mu imię Jan. Od tego czasu wprowadzono i rozpowszechniono zwyczaj uroczystego nadawania dzwonom imion świętych, patronów oraz ich fundatorów.

Poświęcenie dzwonu kościelnego było zastrzeżone wyłącznie dla biskupa. Obrzęd ten należy do sakramentaliów i wprowadza dzwon w strefę sacrum. Poświęcony dzwon otrzymuje zdolność sprawowania funkcji kościelnych. Podczas chrztu dzwonu używa się wody święconej, olejów świętych oraz kadzidła.

W Polsce obrzęd konsekracji dzwonu ad signum ecclesiae benedicendum zawarty jest już w najstarszym zachowanym pontyfikale biskupów krakowskich z końca XI wieku. Sam pontyfikał to rzymskokatolicka księga liturgiczna zawierającą przepisy obrzędów, modlitw oraz ceremonii odprawianych przez biskupa. Pontyfikał poucza, by dzwon przed namaszczeniem olejem świętym krzyżma był uprzednio namaszczony woskiem świecy, która z kolei powinna być poświęcona w dniu święta Matki Boskiej Gromnicznej lub w Wielką Sobotę. Ceremonia poświęcenia świec gromnicznych odbywa się poprzez modlitwy przeciw potęgom zła, które powodują między innymi nawałnice, burze i pioruny. Nacieranie dzwonu woskiem z poświęconej gromnicy było zabiegiem mającym wzmocnić działanie dzwonu przeciw złym mocom. Kolejny zachowany pontyfikał płocki z XII wieku zawiera modlitwy Ordo ad benedicendam campanam, ryt poświęcenia dzwonu.

Kongregacja Obrzędów w 1614 roku wydała zakaz używania w kościołach dzwonów niepoświęconych. Poświęcenie dzwonu powinno mieć uroczysty charakter. Konsekracja zgodnie z przepisami liturgicznymi wprowadzonymi przez Kodeks prawa kanonicznego Codex Iuris Canonici z 1917 roku zakłada, że ministrem poświęcenia może być biskup lub kapłan posiadający tę władzę z mocy indultu Stolicy Apostolskiej. Powinien poświęcać ordynariusz miejsca lub wyższy przełożony zakonu.

Dawny pontyfikał podaje, że ceremonii poświęcenia dzwonu dokonuje biskup ubrany w białe szaty liturgiczne. Do poświęcanego dzwonu powinien być swobodny dostęp ze wszystkich stron. Dopuszcza się, aby dzwon był przystrojony kwiatami.

Poświęcenie rozpoczyna biskup procesją z krzyżem i dwoma akolitami niosącymi świece. Śpiewany jest wówczas psalm Miserere mei Domine, którego pierwsze frazy intonuje biskup. Następnie odśpiewuje się 7 ustalonych psalmów pokutnych Psalmi veniales, po czym rozpoczyna się obmycie dzwonu wyegzorcyzmowaną wodą świeconą. Do specjalnie w tym celu święconej wody można dodać, zgodnie z wcześniejszą tradycją, szczyptę poświęconej soli. Obmycia wodą święconą dokonuje biskup kropidłem oraz zrasza wodą dolną krawędź dzwonu zewnątrz i wewnątrz. Asystujący biskupowi współcelebranci obmywają gąbkami dzwon wodą święconą. Przy obmyciu wodą święconą odmawia się modlitwę, która w treści uwzględnia moc, jaką będzie posiadał dzwon w oddalaniu wszelkiego zła oraz zagrożeń od piorunów i nawałnic. Kościół przez swe modły i bicie w dzwon może skutecznie wpływać na grożące zagrożenia, co potwierdza doświadczenie wieków. Podczas ceremonii obmycia, wierni śpiewają 6 psalmów uwielbienia, które biskup rozpoczyna antyfoną Lauda anima mea Dominum. Następnie biskup namaszcza zewnętrzną i środkową stronę dzwonu olejem chorych, czyniąc znak krzyża dla upamiętnienia śmierci Chrystusa. W dalszej kolejności biskup odmawia psalm Afferte Domino, podczas którego namaszcza dzwon olejem chorych w siedmiu miejscach. Przy namaszczaniu biskup mówi: Sancti + ficetur et conse + cretur, Domine, signum istud. In nomine Patris et Filii, et Spiritus Sancti. In honorem sancti N. Pax tibi. Końcowe wyrazy dotyczą nadanego imienia konsekrowanemu dzwonowi. Następnie biskup namaszcza dzwon świętym olejem krzyżma na zewnętrznej stronie siedem razy w formie krzyża i cztery razy od strony wewnętrznej. Namaszczenia symbolizują cztery strony świata, z których umarli wzywani będą na sąd Boży. Po namaszczeniach olejami biskup odmawia specjalną modlitwę, aby głos dzwonu oddalał moce szatańskie, pioruny i burze, a wierni otrzymywali łaskę zwyciężania pokus i umacniania wiary. Potem biskup okadza dzwon używając kadzidła, tymianku i mirry. Po okadzeniu kadzidło przekazuje ministrantowi, który podstawia dymiące kadzidło pod wnętrze dzwonu. Dym kadzidła po wypełnieniu wnętrza dzwonu wydobywa się od dołu na zewnątrz i unosi, co symbolizuje modlitwę do Boga. W tym czasie chór śpiewa antyfonę Deus, in sancto via tua i psalm 76 od wersetu 17.: Viderunt te aquae. Po odśpiewaniu diakon czyta ewangelię ze mszy pontyfikalnej na święto Wniebowzięcia NMP (Łuk, 1,38–42). Na zakończenie ceremonii biskup czyni znak krzyża, a ministrant uderza kilkakrotnie sercem w dzwon. Jest to inauguracyjne dzwonienie poświęconym dzwonem dla kościoła.

Obowiązujący dzisiaj Kodeks prawa kanonicznego z roku 1983 nie zawiera tego obrzędu; znajduje się on w tzw. Benedykcjonale. Obrzęd ten uległ w 1984 roku daleko idącym zmianom. Obecny obrzęd został znacznie skrócony i może być sprawowany przez kapłana w stopniu prezbitera, niekoniecznie biskupa. Znalazły się tu m.in. dwie modlitwy błogosławieństwa (do wyboru). W pierwszej jest prośba, aby wierni na głos dzwonu radośnie podążali do kościoła, trwali w nauce Apostołów, w bratniej zgodzie, w łamaniu chleba i w modlitwie; aby stawali się jednym sercem i jedną duszą na chwałę Bożą. Druga modlitwa nawiązuje do Mojżesza i srebrnych trąb i wskazuje, że spiżowe dzwony mają wzywać lud Boży na modlitwę. W dalszym jej fragmencie jest błogosławieństwo: Pobłogosław + ten nowy dzwon i spraw, niech wierni, którzy słuchać będą jego głosu, wznoszą serca do Ciebie. Gotowi do udziału w radościach i troskach braci, niech spieszą do kościoła, doświadczają w nim obecności Chrystusa, słuchają Twojego słowa i do Ciebie zanoszą swoje błagania. Przez Chrystusa, Pana naszego. Dzwon kropi się wodą święconą i okadza. Jak widać, bardzo wiele funkcji, które przypisywano dzwonom, w nowym obrzędzie pominięto. Ich symbolika stała się przez to bardziej prosta, ale i zarazem uboższa.